M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

 
Alkaloidlar.  Alkaloidlar  o‘simlik  hujayra  shirasida  moddalar  almashinuvi 
mahsulotlari  sifatida  hosil  bo‘ladi  va  to‘planadi.  Ularning  tarkibida  azot 
saqlaydigan  ishqoriy  hususiyatga  ega  bo‘lgan,  murakkab  organik  birikmalar 
mavjud.  Alkaloidlar  ishqoriy  tabiatiga  ko‘ra  organik  va  anorganik  kislotalar 
bilan tuz hosil qiladi. Shuning uchun ular odam va hayvon organizmiga salbiy 
ta’sir  qiladi,  hatto  nobud  qilishi  ham  mumkin.  Alkaloidlar  suvda  yaxshi 

---

47 
 
erimaganligi  sababli  hujayra  shirasida  yaxshi  eriydigan  tuzlar  shaklida 
uchraydi.  Hozirgi  vaqtda  1000  dan  ortiq  alkaloidlar  aniqlangan.  Alkaloidlar 
o‘simliklarning hamma organi: ildiz tuganagi, poyasi, bargi, mevasi, urug‘i va 
boshqa organlarida hosil bo‘ladi. Masalan, kartoshka tugunagida, choy, tamaki 
bargida,  belladonna,  paq-paq,  kofe  va  boshqalarning  mevasida,  bangidevona, 
mingdevona,  kakao  kabilarning  urug‘ida,  xin  daraxtining  po‘stlog‘ida 
uchraydi.  Ikki  pallali  o‘simliklarning  ayrim  oilalari  masalan,  ituzumdoshlar, 
ko‘knoridoshlar  va  ayiqtovondoshlar  alkaloidlarga  boy  o‘simliklardir.   
Jumladan 
ko‘knori 
o‘simligining 
pishmagan 
ko‘sagi 
qimmatbaxo 
alkaloidlardan:  morfin,  kodein,  papaverin  mavjud  bo‘lib,  tibbiyotda  keng 
qo‘llaniladi.  Ituzumdoshlar  oilasiga  kiruvchi  bangidevona,  mingdevona 
o‘simliklarida juda zaharli alkaloidlar to‘planadi. Kartoshka tugunagiga quyosh 
nuri kuchli ta’sir etsa, u yashil rangga kirib, salanin alkaloidi to‘planadi. Bunda 
kartoshka zaharli holatga o‘tishi mumkin. 
Alkaloidlar inson va hayvonlar organizmiga kuchli va o‘ziga hos fiziologik 
ta’sir qiladi. Shuning uchun alkaloid saqlovchi o‘simliklar insonlar tomonidan 
juda qadimdan dorivor o‘simliklar sifatida qo‘llanib kelinadi.  
Alkaloidlar  tibbiyotda  katta  ahamiyatga  ega,  chunki  ularning  oz  mikdori 
ham odamni tinchlantiradi, og‘riqni bosadi, qo‘zg‘atuvchi dori darmon sifatida 
ta’sir etadi. 
Anabazin  va  nikotin  alkaloidlaridan  qishloq    ho‘jaligida  zararli 
hasharotlarga qarshi kurashda qo‘llaniladi.