M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

5-ras m.   Huj a yraning pl azmoliz ,  depl az moliz  v a t urgor holat i 
 
Uglevodlar.  O‘simliklarning  organik  moddasini  80%  ni  uglevodlar  tashkil 
etadi.  Uglevodlar  o‘simliklarda  fotosintez  natijasida  hosil  bo‘ladi. 
Tabiatda  uchraydigan  o‘simliklarning  hammasida  uglevodlar  har 
xil shaklda va har xil miqdorda uchraydi.  
Hujayra  shirasida  eng  ko‘p  uchraydigan  oddiy  uglevodlardan 
monosaxarid 
va 
disaxaridlardir. 
Glyukoza 
va 
fruktoza 
monosaxaridlar  guruhiga  kirib  asosan  pishgan  mevalar  tarkibida 
to‘planadi. 
Glyukoza 
(C
6
H
1 2
O
6
) 
 
suvda 
tez 
eriydi 
va 
polisaxaridlarni  hosil  bo‘lishida  ishtirok  etadi.  Shuningdek  
o‘simliklarda  fruktoza,  glyukoza  protoplastning  nafas  olishi  uchun 
asosiy mahsulot hisoblanadi.  

---

43 
 
Disaxaridlardan  saxaroza  (C
12
H
22
O
11
)  qand  lavlagi,  shakarqamish, 
tarvuz,  qovun  kabi  o‘simliklarda  ko‘prok  uchraydi.  O‘simlikdagi 
saxaroza  ferment  ta’sirida  bir  molekula  suv  biriktirib
;  
glyukoza 
(C
6
H
1 2
O
6
) bilan fruktozaga parchalanadi: 
 
C
12
H
22
O
11
+N
2
O= C
6
H
1 2
O
6  
+ C
6
H
1 2
O
6
 
 
Yukori  polimerli  uglevodlardan  inulin  (C
6
H
1 0
O
5
)
n
  —  polisaxarid 
hammadan  ko‘p  tarqalgan  bo‘lib,  hujayra  shirasida  zahira  sifatida 
to‘planadi.  U  gidrolizlangan  (α-fruktoza)  qand  hosil  qiladi. 
Inulinga  boy  o‘simliklarga  kartoshkagulning  tuganaksimon  ildizi, 
qoqio‘t,  andiz  sachratqi  ildizlarida    va  qung‘iroqgullilar  oilasining 
ko‘pgina vakillari kiradi. 
Qoqio‘t ildiziga timolning 20 % li spirtli eritmasi va unga kuchli 
kislotadan  bir  tomchi  (kuchli  sulfat  kislota)  tomizib,  spirtovkada 
bir  oz  qizdirilsa,  inulin  olcha  rangga  buyaladi.  Inulin  suvda  eriydi, 
ayniqsa  issiq  suvda,  spirtda  erimaydi  ammo    spirt  ta’sirida 
cho‘ktirish  mumkin.  Cho‘kkanda  inulin  yumaloq  sharsimon 
kristallarga aylanadi. 
Glyukozidlar 
murakkab 
organik 
birikmalar 
bo‘lib,  
monosaxaridlarning 
organik 
birikmalari 
bilan 
efirsimon 
hosilalaridir. Glyukozidlar ko‘pincha hidli, ta’mi achchiq va ba’zan 
zaharli  bo‘ladi.  Achchiq  bodom,  olcha,  olxo‘ri  danagidagi  
amigdalin  glyukozidi  parchalanganda  hosil  bo‘ladigan  zaharli  sinil 
kislotasi, glyukoza va aldegidga parchalanadi.  
Tibbiyotda  glyukozidlar  keng  qo‘llaniladi.  Masalan  bo‘znoch 
tarkibidagi  glyukozidlar  safro  xaydovchi,  joster  va  krushina 
o‘simliklardagi  glyukozidlar  ichni  yurishtiruvchi  vositalarda 
qo‘llashimiz  mumkin.  Yurak  faoliyatni  yaxshilaydigan  glyukozid 

---

44 
 
saqlovchi  o‘simliklarga  marvaridgul,  angishvonagul,  bahorgi 
adonis  va  boshkalar  kiradi.  Sovun  o‘ti  tarkibidagi  saponin  sitrus 
o‘simligidagi gesperedin kabi glyukozidlar saqlaydi. 
Ayrim  o‘simliklarda  sovunli  modda  (saponin)  uchraydi,  ular  ham 
asosan  glyukozidlarga  kirib  tibbiyotda  yo‘tal  qoldiruvchi  dori 
sifatida  ishlatiladi.  Sovun  ildizi  deb  ataladigan  o‘simlikdan  juda 
zaharli saponin olinib, ular ipak va yunglarni yuvishda ishlatiladi. 
Apelsin,  limon,  behi,  olma,  olho‘ri  kabi  o‘simliklarning  hujayra 
shiralarida pektin moddalari ham bo‘ladi.