M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

Vertikal zonalar 
Vertikal  zonalarda dengiz satxidan ko‘tarilgan  sari iqlim  va  tuproq sharoiti 
o‘zgaradi.  Ko‘tarilish  qancha  yuqori  bo‘lsa,  iqlim  shuncha  salqin  bo‘ladi.  Bu 
hodisa  tuproqning  tarkibini  va  o‘simlik  turlarini  o‘zgartiradi.  Natijada 
tekislikdagi  issiqsevar  o‘simliklar  (kserofitlar)  sovuqda  chidamli  (mevafit) 
o‘simliklar bilan almashinadi. Buni vertikal zonalar deb ataladi. 
O‘rta  Osiyoda  torli  tumanlarda  to‘rtta  vertikal  zona  mavjud:  cho‘l  zonasi, 
adir  zonasi,  tor  zonasi  va  yaylov  zonasi.  Cho‘l  zonasidagi  o‘simliklar 
gorizontal zonalar bo‘yicha kurib chiqilgan. 
Adir  zonasi.  Cho‘l  zonasidan  yuqoriroqda,  dengiz  satxidan  500—700  m, 
ba’zi joylarda 1200—1600 m balandlikda joylashgan. Adir tuprog‘i to‘q tusli 
bo‘z bo‘lib, chirindiga boy. Bu zonada qattiq tuproq, shag‘al-tosh, qum-shag‘al 
qatlamlar  uchrab  turadi.  Iqlimi  ancha  yumshoq,  yorin  miqdori  ko‘p.  Mazkur 
zonalarda qorabosh, qo‘ng‘irbosh o‘simliklar ustundir. Bu yerlarda vegetatsiya 
davrining  uzunligi  tufayli  bir  va  ko‘p  yillik  o‘simliklar  uchraydi.  Masalan, 
pechak,  kakra,  gulsapsar,  oqquray,  kovrak,  ko‘ziquloq,  yuqoriroq  adirlarning 
yuqorigi  tosh  va  shag‘alli  yerlarida  yonbag‘irlar  bo‘ylab  pista,  bodom, 
butako‘zlar uchraydi. Adir zonasi chorvachilik uchun qulay  yerlar. U yerlarda 
bahorikor (bug‘doy, tarvuz, no‘xot) o‘simliklar ekiladi. 
Tor zonasi. Bu zona dengiz satxidan 1200—3000 m balandda joylashgan va 
relefi notekis, kashtan, qo‘ng‘ir, bo‘z tuproqli. Mazkur zonaga O‘zbekistonning 

---

363 
 
Pomir-Oloy  tog‘lari,  Zarafshon,  Turkiston  va  Hisor  tizmalari  va  Qirg‘iziston 
Tyanshan  va  Tojikistonning  Pomir-Oloy  torlarining  ko‘p  qismi  kiradi.  Bu 
zonaning tuproq sharoiti, iqlimi, relefi har xil bo‘lishi va dengiz sathidan turli 
xil  balandlikda  joylashganligi  tufayli  o‘simlik  turlari  ham  xilma-xildir.  Tog‘ 
zonasida  daraxt  va  buta  o‘simliklar  o‘sadi.  O‘t  o‘simliklar  bilan 
na’matakzorlar,  yovvoyi  olchazorlar,  zirklar,  yuqoriroqda  ninabarglilardan 
Semenov  Oqqarag‘ayi,  o‘rik,  archa,  qizilarcha  va  sarv  archazorlar  uchrab 
turadi.  Xisor  tizmalarining  ayrim  joylarida  olma,  tog‘olcha,  nok,  anor,  anjir, 
xurmo, chilonjiyda, tol, teraklar uchrashi mumkin. Tor zonasida yong‘oq ko‘p 
tarqalgan.