Илмий муҳаррир: медицина фанлари доктори, профессор Н



Download 18,63 Mb.
Pdf ko'rish
bet267/315
Sana12.09.2021
Hajmi18,63 Mb.
#172604
1   ...   263   264   265   266   267   268   269   270   ...   315
Bog'liq
Gistologiya Zufarov K. 2005(1)

TISHNING TUZILISHI 

Tish q a t t i q va yu m sh o q qismlardan tuzilgan. Tishning qattiq qismida emal’, dentin va tcement 

tafovut qilinsa, yumshoq qismi pul’pa va periodontdan iborat. 

Emal’ (enamelum). Emal’ tishning toj qismini qoplab turadi (197-rasm). Emalning qalinligi tishning 

hamma srida bir xil emas. Tish bo’yining chekkasida uning qalinligi 0,01 mm, chaynov yuzasida 1,62-

3,5  mm.  Mineral  tuzlarga  boyligi  va  kristallar-ning  joylashishi  emalning  qattiqligini  ta’minlaydi. 

Qattiq-ligi jihatidan emal’ kvartc va appatit  o’rtasida turadi. Emal-da  mineral tuzlar  miqdori 96%- 

Anorganik  moddalarning  ko’p  qismini  kal’tciy  karbonat  va  kal’tciy  fosfat  tuzlari  tashkil  qiladi. 

Qal’tciy  ftor  birikmasi  4%  ga  yaqim.  Organik  moddalar  3,5%  bo’lib,  mukoproteid  va  oqsillardan 

tashkil topgan. Emal’ yuzasi yupqa Nasmit pardasi bilan qoplangan. Bu parda tishning bo’yin qismida 

milk epiteliysi bilan tutashib ketadi. Emal’ yo’g’onligi 3-5 mkm bo’lgan emal’ prizmalaridan (pristma 

ena-meli)  tuzilgan.  Emal’  prizmalari  cho’ziq,  5-6  qirralik  tuzil-madir.  10-20  ta  prizmalar  tutamlar 

hosil qilib yotadi. Har bir 

prizmaking ustki pardasi bo’lib, u qoramtir rangga bo’yaladi va v prizmaning o’ziga nisbatan organik 

moddani ko’proq tutadi. Prizmalar orasida kamroq ohaklangan elimlovchi modda bo’ladi. Elektron 

mikroskopik kuzatishlarga qaraganda emalning organik asosi juda ingichka ipsimon to’rdan tuzilgan. 

Bu organik to’r prizmalarning ichi va oralig’idagi mineral tuzlar ichida yotadi. Emal’ prizmalarining 

yo’nalishi  murakkab.  Prizmalar  dentin  va  emal’  chegarasida,  avvalo,  dentinga  perpendikulyar 

joylashib,  so’ng  emalning  o’rtalarida spiral  yo’nalishga  ega  bo’ladi.  Tish-ning  bo’ylama  kesimida 

emal’  prizmasining  joylashgan  ko’nda-lang  va  bo’ylamasiga  yo’nalishini  ko’rish  mumkin.  Emalni 

radial  yo’nalishda  kesib  o’tuvchi  qoramtir  va  och  yo’llar  SHreger  yo’lla-ri,  tishning  bo’ylama 

kesimida ko’ringan ingichka qiyshiq chiziq-chalar esa Rettcius chiziqlari deb ataladi. Bu chiziqlar 

ohakla-nish  davri  bilan  bog’langan  bo’lib,  uning  kengayib  ketishi,  emal’  hosil  bo’lishida  bu 

jarayonning o’ta sekin borishidan dalolat beradi. Rettcius chiziqlariga chaynash vaqtida kuchlarning 

ta’sir yo’nalishini ko’rsatadigan tuzilma deb ham qaraladi. 

Emal’  ma’lum  miqdorda o’zidan suv,  mochevina va ba’zi  bo’yoq-larni o’tkazishi  mumkin. Uning 

organik  qismida  aminokislota-lar  -  gistidin,  lizin,  arginin,  glitcin,  tcistin  va  yanada  nordon 

1mukopolisaxaridlar, lipidlar va ishqoriy fosfatazalar mav-jud. 

Dentin  (dentinum).  Dentin  tishning  asosiy  qismini  tashkil  etadi  (197-rasmga  q.).  Dentinda  72% 

anorganik  va  28%  organik  modda  bor.  Organik  moddaning  asosiy  qismini  krllagen  tashkil  qilsa, 

anorganik moddalarni kal’tciy fosfat va magniy 

fosfat tuzlari hosil qiladi. Undan tashqari, kam 




 

311 


miqdorda bo’lsa-da, kal’tciy ftor birikmasi uchraydi. Ba’zi olkmlarning fikrncha, dentin ham suyak 

hisoblanadi, ammo u aicha o’zgargan va qattiq-dir. Bundan tashqari, uning hujayralari -odontoblastlar 

bir  tomonga  yig’ilib  joylashadi.  Dentin  asosiy  modda  va  unda  joylashgan  dentin  kanalchalaridan 

(tubuli dentales) tu-zilgan. Asosiy moddasi tarkibida kollagen fibrillalar va yopishqoq modda bo’ladi. 

Dentinning  tashqi  qavatida  kollagen  tolalar  asosan  radial  joylashadi  va  tutam  bo’lib  yotadi.  Bular 

orasida qiya (tangentcial) tolalar ham bo’ladi. Tangentcial tola-lar, asosan, ichki, ya’ni pul’paga yaqin 

qismini hosil qiladi. Dentinning ohaklanishi notekis bo’lib, uning chetki qismlarida knterglobulyar 

bo’shliqlar hosil qiladi. Tishning toj qismida ular ancha yirik, ildiz qismida mayda bo’lib, donador 

qaaatni hosil qiladi. Interglobulyar bo’shliqlar modda almashinishi jarayonida qatnashsa kerak, degan 

fikr mavjud. 

Yuqorida  aytib  o’tganimizdek,  dentinning  asosiy  moddasida  dentin  kanalchalari  bo’lib,  ularda 

odontoblastlarning  o’simtala-ri  yotadi.  Odontoblastlarning  tanasi  esa  pul’pada  joylashadi.  Dentin 

kanalchalari  pul’padan  boshlanib  nurga  o’xshab  tarqala-di  va  dentinning  tashqi  yuzasida  tugaydi. 

Dentin kanalchalari tish ildiz qismida yon tarmoqlar beradi, lekin bunday tarmoq- 

lanish tish toji soha-sida kam uchraydi. Fa-qat dentinning emal’ bilan tutashgan eri-dagina kanalchalar 

yana mayda shoxchalar beradi. TCement bilan chegaradosh srida ka-nalchalar ancha tar-moqlar berib, 

bir-bi-ri bilan tutashib ke-tadi. Ba’zi kanalcha-lar tcement va emax.’ moddasiga kiradi va pufakcha 

shaklida tu gaydi. Bunday holat-ni, ayniqsa, tishning chaynov yuzasida kuza-tish mumkin. Kanalcha-

lar sistemasi dentin-ning oziqlanishiii ta’minlaydi. 

Dentin kanalchala-rining ichki pardasi argirofil tolalardan tuzilgan. Bular atro-fida mineral modda" 

lar ko’p bo’ladi. Tola-larning  yo’nalishi bo’-yicha dentinda 3 zona: 1) tashqi-emal’  va tce-mentga 

yopishib joy" lashgan, tishga nisba" tan radial yo’nalgan tolalar - K o r f t o-lalari zonasi; 

2) tangentcial ham-ia ko’ndalakg ketgan tolalar - E b n e r to-lalaridan iborat ora-liq zona. 

3) tangentcnal yo’nalgan tolalardan tashkil topgan keng i ch-ki zona; tashqi va oraliq zonalar yopqich 



dentin deb ataladi. Dentindagi tolalar elektron mikroskopda kuzatilganda ularda ko’ndalang chiziqlar 

borligi aniqlangan. Har bir chiziq 64 mm ga teng bo’lib, kollagen tolaga o’xshab ketadi. Dentin va 

odonto-blastlar  orasida  predentin-ohaklanmagan  dentin  qatlami  yota-di.  Dentin  erimaydigan  fosfat 

tuzlarining predentin qatlam-lariga cho’kishidan o’sadi. Tuzlarning ayrim miqdori dentinga periodont 

va  tcement  orqali  ham  o’tishi  mumkin.  TCement  (cementum).  TCement  tishning  ildiz  va  bo’yin 

qismla-rida  dentinning  tashqi  yuzasini  qoplab  turgan  qattiq  tuzilma-dir  (197-rasmga  q.)  TCement 

dentin singari qattiq bo’lmasa-da, ximiyaviy  tarkibi jihatidan suyakka  yaqin turadi. Uning  30 pro-

tcentini organik,  70 protcentini anorganik birikmalar tashkil etadi.  Gistologik jihatdan hujayrali  va 

hujayrasiz tcement tafovut etiladi. Hujayrasiz tcement kollagen tolalar va amorf yopishqoq moddadan 

iborat bo’lib, tish ildizini o’rab turadi. Kollagen tolalar radial va ko’ndalang yo’nalgan bo’ladi. Radial 

tolalar periodont orqali tish joylashgan al’veolyar suyakka te-shib kiruvchi SHarpey tolalarini hosil 

qiladi. Bu kollagen tolalarning ichki uchi dentinning radial kollagen tolalari bilan tutashadi. Hujayrali 

tcement tish ildizining uch qismida joylashadi. TCementning bu xili tcementoblaet hujayrala-ridan va 

asosiy  moddadan  iborat.  Hujayrali  tcementda  kol-lagen  tolalar  betartib  joylashadi  va  shu  sababli 

dag’al tolali suyakni eslatadi. Lekin suyadan qon tomirlarining bo’lmasligi bilan farqlanadi. TCement 

periodontda  joylashgan  tomirlardan  diffuz  yo’li  bilan  oziqlanadi.  Dentin  kanalchalari  bilan  tce-

mentoblast  hujayralarining  o’siqlari  o’rtasida  anastomozlar  bo’lib,  ular  muhim  ahamiyatga  ega. 

Pul’paning  qon  bilan  ta’-minlanishi  buzilganda  (yallig’langanda,  pul’pa  olib  tashlan-ganda,  tish 

ildizlari plombalanganda) ushbu anostomozlar or-qali dentinning oziqlanishi ta’minlanadi. 

 



 

312 


 

197- rasm. Tishniig bo’ylama kesimi (sxema). 

d_toj qismi: B- fyflim; V- ildiz; 1 - emal’: 

a__emal’ prizmalari; 2 - Rettcchus chizyaqlari; 3 - 

SHreger yo’llari; 4 - dentin kanalchalar’; b - pre-dentin; 5 - odontoblastlar; 6 - tish pul’pasi; 7 - qon 

tomirlar; 8 - milk; 9 - tpsh boRLami; 10 - hu-jayrasiz va tcujayralp tceuent; 11 - psriodont; 12 - tish 

al’veolasining suyagi. 13 - tish ildizining ka-nali. 

Pul’pa (pulpa dentis ) yoki tishning yumshoq qismi tish toji bo’shlig’ida va ildiz kanalchalarida yotadi. 

Pul’pa  qon  tomirlar  va  nerv  tolalariga  boy  siyrak  tolali  shakllanmagan  birikti-ruvchi  to’qimadan 

tashkil topgan bo’lib, unda uchta: periferik yoki tashqi, oraliq va markaziy qavatlar (zonalar) tafovut 

qilinadi. 

Pul’paning  periferik  qavati  bir  necha  qator  ko’p  o’siqli  noksimon  hujayralar  -  odontoblastlardan 




 

313 


(dentino-blastlardan)  tashkil  topgan.  Odontoblast  hujayralarining  uzunligi  30  mkm  dan,  eni  esa  6 

mkm dan oshmaydi. Uning tcito-plazmasi mayda donador, bazofil bo’lib, yadrosi hujayraning bazal 

qismida joylashgan. Bu hujayralar o’z funktciyasiga ko’ra osteoblastlarga o’xshab ket di. 

Odontoblast apikal yuzasidan chiqqan o’simtalari (Tomas ip-lari) dentin kanalchalariga kirib ketadi. 

Bu  o’simtalarga  modda  almashinuv  protcessida  dentin  va  emalning  mineral  tuzlar  bilan 

ta’minlanishida muhim ahamiyati bor, deb qaraladi. Odonto-blastlarda tish to’qimasining ohaklanish 

jarayonida  ishtirok  etuvchi  ishqoriy  fosfataza,  hujayra  o’simtalarida  esa  mukopoli-saxaridlar 

aniqlangan. Periferik qavatda odontoblastlardan tashqari, prekollagen tolalar ham uchraydi. Bu tolalar 

hujay-ralar orasidan o’tib, dentinga kiradi va dentinning kollagen tolalariga qo’shilib ketadi. 

O r a  l i  q  qavat prekollagen tolalardan va  mayda kambial hujayralardan tashkil topgan  bo’lib,  bu 

hujayralar takomilla-shib odontoblastlarga aylanadi. 

Pul’paning m a r k a z i y q a v a t i siyrak joylashgan bi-riktiruvchi to’qima hujayralari, tolalar va qon 

tomirlaridan iborat. Bu erda fibroblastlar, gistiotcitlar va makrofaglarni uchratish mumkin. Hujayralar 

orasida kollagen va argirofil tolalar bor. Pul’pada elastik tolalar uchramaydi. 

Pul’pa  tishning  oziqlanishida  muhim  ahamiyatga  ega.  Pul’pa-ningolib  tashlanishi  modda 

almashinishiningkeskin  pasayishiga,  pushtning  rivojlanishi,  o’sishi  va  regeneratciyasini  buzilishga 

olib keladi. 

Periodont. Periodont suyak al’veolasi  va tish ildizi  orali-g’ida joylashgan biriktiruvchi to’qimadan 

iborat  tuzilma.  Peri-odont  asosan  SHarpey  tolalari  deb  nomlanuvchi  va  tcement  hamda  suyak 

chuqurchalariga tutashib ketgan kollagen tolalardan iborat. Bu tolalar bir qancha gruppalarni tashkil 

qiladi.  Qollagen  to-lalarning  milk  gruppasi  periodontni  milkning  xususiy  qavati  bilan  bog’laydi. 

Tolalarning tishlararo gruppasi bir tish tce-mentidan ikkinchi tish tcementi tomon yo’nalgan bo’ladi. 

SHu ikki gruppa kollagen tolalari birgalikda tishning aylana bog’lami-ni hosil qiladi. 

Tish al’veolasi bilan bog’langan periodont tolalari 4 ta tu-tamni hosil qiladi: 1) suyak al’veolasidan 

tcementga ketgan tu-tamlar; 2) tish uzunasi bo’ylab tikka yo’nalgan tutamlar; 3) su-yakdan boshlanib 

tish uchi tomon  yo’nalgan va tcementga botib  ki-ruvchi qiyshiq tutamlar;  4) til ildizining uchidan 

atrof suyakka yo’nalgan cho’qqi tutamlar. 

Periodont  tishning  bog’lovchi  apparati  x.isoblanib,  chay-nash  mobaynida  bosimning  bir  me’yorda 

taqsimlanishini ta’min-laydi. 

Tishning qon bilan ta’minlanishi va innervatciyasi. YUqori jag’ arteriyasining tarmoqlari uch shoxli 

nerv tarmoqlari bilan birgalikda tish ildizi kanali orqali tish bo’shlig’iga kiradi. Pul’pada ular o’zaro 

anastomoz  hosil  qiluvchi  kapillyarlarga  tarmoqlanib,  keyinchalik  venaga  yig’iladi.  Pul’pada  oz 

miqdor-da limfa kapillyarlari topilgan. 

Nervlar tish pul’pasida ikkita: asosan mielinli tolalardan iborat chuqur va mielinsiz tolalardan tashkil 

topgan yuza-roq chigallar hosil qiladi. Ba’zan pul’pa retceptorlari-ning oxirgi tarmoqlari bir vaqtning 

o’zida  ham  biriktiruvchi  to’qima  bilan,  ham  qon  tomirlar  bilan  bog’langan  bo’ladi  (poli-valent 

retceptorlar). Odontoblastlar uch boshli nervning nozik oxirlari bilan zich o’ralgan. 

Eshga  qarab  o’zgarishi.  12-15  yoshgacha  sut  tishlar  asta-sekin  doimiy  tishlar  bilan  almashinadi. 

Birinchi bo’lib katta jag’ tishi (birinchi molyar) chiqadi, so’ngra markaziy va yon kurak (ke-suvchi) 

tishlar, 9-14 yoshlarda kichik jag’ tishlar (premolyar) va qoziq tishlar va 20-25 yoshdagina - oxirgi 

oziq tishlar yoki «aql tishlar» chiqadi. 

YOSH 


ulg’ayishi bilan tishlarning kimyoviy tarkibi va tuzilishi 

o’zgarib boradi. CHaynov yuzasidagi emal’ ‘a dentin ishqalanib yo’qolib boradi. Emal’ xiralashadi 

va chat- 

nashi  mumkin,  unga  tuzli  gard  (tish  toshi)  o’tirishi  mumkin.  Emal’,  dentin  va  tcement  tarkibida 

organik moddalar kamayib, anorganik moddalar miqdori oshadi. Buning natijasida emal’, dentin va 

tcementning  suv,  ionlar,  fermentlar  va  boshqa  modda-larga  nisbatan  o’tkazuvchanligi  kamayadi. 

YOSH 

o’sishi bilan dentin hosil bo’lishi deyarli to’xtaydi, tish ildizida esa tcement miqdo-ri ko’payadi. 



YOsh  ulg’ayishi  bilan  oziqlanishining  yomonlashgani  sababli  tish  pul’pasi  atrofiyaga  uchraydi. 

Undagi 


hujayralar 

soni 


kamayadi. 

Odontoblastlarda ko’pchilik organellalar reduk-




 

314 


tciyaga  uchraydi  va  ular  fentinotcitlarga  aylanadi.  Kollagen  to-lalar  dag’allashadi.  40-50  yoshdan 

keyin periodontning qon tomirlari sklerotik o’zgarishlarga uchraydi. 

Regeneratciyasi. Tish regeneratciyasi juda sekin ketadi va to’lik bo’lmaydi. Dentin shikastlanganda 

zararlangan joy qarshisida pul’pa tomonda oz miqdorda ikkilamchi dentin hosil bo’ladi. Bu jarayon 

pul’pa  oraliq  qavati  hujayralarining  takomillashib  odontoblastlarga  aylanishi  orqali  periferik 

qavatning regene-ratciyasi bilan birga amalga oshadi. U dentin shikastlangandan deyarli 2 haftadan 

keyin hosil bo’ladi. Bu protcess predentin paydo bo’lishi bilan boshlanadi. Birlamchi dentindan farqli 

o’laroq  ikkilamchi  dentinda  tolalar  tartibsiz  joylashadi.  4-haftalari  oxirida  predentin  ohaklanadi. 

Ikkilamchi dentin kanalchalari noto’g’ri yo’nalishiga ega bo’lib, juda kuchsiz tarmoq-lanadi. Tishning 

tcementi juda yomon tiklanadi. SHikastlangan emal’ esa umuman tiklanmaydi. 



YUTQIN 

YUtqin - nafas va hazm yo’llarining kesishib o’tgan joyida-gi a’zo. YUtqinda 3 qism: burun, og’iz va 

hiqildoq qismlari tafovut etiladi. Bu qismlarning har biri turlicha tuzilishga ega. YUtqinning burun 

qismi  ko’p  qatorli  hilpillov-chi  epiteliy  bilan  qoplangan.  SHilliq  pardaning  xususiy  plas-tinkasida 

aralash  bezlar  yotadi.  Og’iz  va  hiqildoq  qismlari  ko’p  qavatli  yassi  epiteliy  bilan  qoplangan.  Bu 

qismlar  shilliq  par-dasining  xususiy  plastinkasi  siyrak  tolali  shakllanmagan  bi-°  riktiruvchi 

to’qimadan  iborat  bo’lib,  juda  ko’p  elastik  tolalar  tutadi.  SHilliq  osti  pardasida  murakkab  shilliq 

bezlarning oxirgi bo’limi joylashadi va ularning chiqaruv naylari epite-liy yuzasiga ochiladi. YUtqin 

barcha qismlarining mushak parda-si  ko’ndalang-targ’il  mushakdan iborat bo’lib, u ikki xil  - ichki 

bo’ylama, tashqi - aylana yo’nalgan. YUtqin tashqaridan adventi-tcial parda bilan o’ralgan. 




Download 18,63 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   263   264   265   266   267   268   269   270   ...   315




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish