Молия бозори kitob

«ВАҚТ» МИЛЛИЙ ДЕПОЗИТАРИЙСИ 
«Вақт» миллий депозитарий акционерлик жамияти Ўзбекистон Республикаси Вазирлар 
Маҳкамасининг 1994 йилда қабул қилган қарорига мувофиқ барпо этилган ва Ўзбекистон фонд 
"
Молия ва сугурта хизматлари" кафедраси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

79 
бозори учун ягона ахборот ва технологик имкон яратиш Миллий депозитарийнинг асосий 
вазифаси сифатида белгилаб берилган эди. 
1999 йил 21 майда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Қимматли 
қоғозлар Марказий депозитарийсини ташкил этиш ва унинг фаолияти муассасалари 
тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. Қарорга асосан «Вақт» миллий депозитарийси иккинчи 
поғона депозитарийсига айлантирилди. 
Депозитарийнинг фаолияти қуйидаги муаммоларни ҳал қилишга қаратилган: 
- хусусийлаштирилаётган корхонага акцияларни тезкорлик билан чиқариш, эмиссиянинг 
нақдсиз шаклидан фойдаланиш ҳисобига сарф-харажатларни қисқартириш, акциядорларнинг 
реестрини, яъни рўйхат дафтарини бошқариш борасида малакали хизматлар, меҳнат жамоалари 
учун юқори сифатли сертификатлар олиш; 
- инвесторга акцияларни сотиб олиш бўйича битимларни тезкорлик билан рўйхатдан 
ўтказиш ва уларни ўз ҳисоб варақасига қайд қилиш; 
- давлат идораларига маълумотларнинг ягона банкдан эмиссия ҳажмлари ва қимматли 
қоғозларнинг муаммоли эканлиги ҳақида маълумотлар, фонд бозорининг аҳволи ва тараққиёт 
тамойилларини назорат қилиш учун маълумотнома, ахборот материаллари олиш, қимматли 
қоғозлар муомаласи бўйича қонунчилик нормаларига риоя қилиш; 
- давлат мулк қўмитасига ва фонд биржасига хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг 
акцияларини кенг миқиёсида сотиш чоғида маълумотларни таққослаб чиқиш операцияларини 
бажариш, акцияларнинг давлатга тегишли ҳиссасини ишончли сақлаш; 
- оддий фуқароларга акцияларга эгалик қилишдан келиб чиқадиган ҳуқуқларни амалга 
ошириш бўйича топшириқларни бажаришнинг оддий ва ишончли механизмига эга бўлиш 
имконини беради. 
Ҳозирги 
кунда республиканинг ҳамма вилоят марказларида депозитарийнинг 
шаҳобчалари ишлаб турибди. 
2007 йил охирида иккинчи босқич депозитарийлари томонидан қимматли қоғозлар 
эгаларининг 1,1 млн. дан кўпроқ депо ҳисобварақларига, шу жумладан 41,5 минг ёки 4 фоиз 
юридик ҳамда 1074,9 минг нафар ёки 96 фоиз жисмоний шахснинг депо ҳисобварақларига 
хизмат кўрсатилди. Норезидентларга очилган ҳисобварақлар сони 5,3 мингтани ташкил этиб, 
шуларнинг 569 таси юридик ва 4752 нафари жисмоний шахслардир. Норезидент 
ҳисобварақларининг энг кўп сонига “Вақт” ОАЖ МД депозитарийси хизмат кўрсатмоқда. 
Уларнинг сони 2042 ҳисобварақларини ташкил этади. 
Иккинчи босқич депозитарийларида 1943 эмитентнинг қимматли қоғозлари ҳисобга 
олинмоқда. 
1998 йилнинг май ойида BIRINCHI BANKLARARO DEPOZITARIYси ташкил этилди ва у 
иккинчи босқич депозитарийлар орасида етакчи ўринни эгаллаб келмоқда. Марказий 
депозитарийси маълумотларига кўра 2007 йил якунлари бўйича BIRINCHI BANKLARARO 
DEPOZITARIYси нақд пулсиз корпоратив акцияларни ҳисобга олиш бўйича биринчи ўринни 
эгаллаган. 2008 йил 1 январ ҳолатига депозитарий 25500 депонентларга, шу жумладан, 6295 та 
юридик ва 19205 жисмоний шахсларга хизмат кўрсатиб келмоқда. 
BIRINCHI BANKLARARO DEPOZITARIYсида 44 та акциядорлик жамиятларининг 
51440376 акциялари (умумий суммаси 76,9 млрд. сўмга тенг) сақлаб келмоқда.
Республикамизда қимматли қоғозлар бозорини шаклланишининг дастлабки йилларида 
кўпгина фонд дўконлари ҳам фаолият юрита бошлаган эди. Ҳозирги кунда улар ўз фаолиятини 
тугатган бўлса ҳам бу ҳақда талабаларни маълумот олиши қимматли қоғозлар бозорини 
тарихини ўрганишга ёрдам беради. Шунинг учун фонд дўконлари ҳақида қисқача маълумот 
бериб ўтамиз.
Фонд дўконлари – бу инвестиция институтларининг таркибий бўлинмалари бўлиб, 
жисмоний шахслар учун қимматли қоғозларнинг биржадан ташқари майда улгуржи ва чакана 
савдосини амалга оширади. 
Фонд дўконлари инвестииця воситачилари, инвестиция компаниялари ва бошқарувчи 
компаниялар томонидан очилиши мумкин. 
"
Молия ва сугурта хизматлари" кафедраси
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

80 
Фонд дўконлари очиш, уларнинг фаолият кўрсатиши ва уларни тугатиш тартиби қонун 
ҳужжатлари билан белгиланади. 
1994 йилнинг охирида Ўзбекистонда аҳолига акциялар сотадиган ундан пулга акциялар 
сотиб оладиган фонд дўконлари, яъни жамғарма институтлари барпо этила бошланди. Бу 
дўконлар Молия вазирлигининг қимматбаҳо қоғозлар билан операциялар ўтказиш ҳуқуқини 
берадиган лицензияга эга бўлган молия воситалари бўлиб, улар Давлат мулк қўмитасининг 
Миллий депозитарийсида махсус захира қилиб қолдирилган акциялар пакетини сотади. 
Ҳозирги кунда фонд (жамғарма) дўконларининг асосий қисми «Тошкент» жамғарма 
биржасининг брокерлик идоралари негизида барпо этилган ва ҳозир ишлаб турибди. Жамғарма 
дўконларининг қимматли қоғозлар бозори мутахассислари тайёрлайдиган Миллий марказда 
ўқувни тамомлаб, Молия вазирлигининг I ёки II тоифадаги малака аттестацияларига эга 
бўлдилар. 
Фонд дўконларининг асосий вазифалари ва қулайлиги. 
Акцияларнинг фонд дўконлари орқали сотиб олишнинг қулайлиги шундаки, мижоз 
мавжуд акцияларни сотиб олиши ёки акцияларни бевосита дўконда ҳисоблар бўйича ёзилиш 
орқали сотиб олиши ва бунда нақд пул тўлаши мумкин. Бундай ҳолда қимматли қоғозларни 
расмийлаштириш, акцияларни биринчи марта стиб олиш, мижозга депозитарийда «Депо» 
ҳисоби очиш, шунингдек, акцияларни депонинг бир ҳисобидан иккинчисига ўтказиш бўйича 
операцияларни фонд дўконлари ўз зиммасига олади. 
Фонд (жамғарма) дўконларининг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: 
- аҳолига нақд акцияларни ва бошқа қимматли қоғозларни сотиш; 
- жисмоний шахсларнинг мулки бўлиб турган ва Миллий депозитарийдаги уларнинг депо 
ҳисоб варақасида сақланаётган акцияларни ҳамда бошқа қимматли қоғозларни сотиб олиш; 
- миллий депозитарийда депо ҳисоб варақасини очиш бўйича фуқароларга хизмат 
кўрсатиш; 
- қимматли қоғозлар бозорида жисмоний шахсларга маслаҳат хизматини кўрсатиш. 
Қимматли қоғозларни ҳисобга олиш уларнинг илгариги ва ҳозирги эгалари ўртаисда 
мўътадил муомалада бўлишини таъминлаш мақсадида фонд дўкони Миллий депозитарий 
тақдим қилинадиган ҳисоботнинг шакл ва муддатлари, шунингдек, фонд дўконлари ва Миллий 
депозитарий ўртасидаги ўзаро ҳисоботларнинг тартиби ҳамда муддатлари ҳақида шартлашиб 
қўйилади. 
Фонд дўконлари бозор муносабатларини ривожлантиришда катта аҳамият касб этади. 
Улар туфайли фонд биржаси орқали қимматли қоғозларнинг олди-сотди механизми билан 
таниш бўлмаган аҳолининг салмоқли қисми хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг 
акцияларидан эркин фойдаланиш имконига эга бўлади. 
Акцияларни фонд дўконлари орқали сотиш ортиқча пул массасининг муомаладан 
чиқарилишига олиб келадики, бу билан у пулнинг қадрсизланиш жараёнига тўсиқ бўлади. 
Фонд дўконлари фуқароларга қимматли қоғозлар бозорида иштирок этишга 
республикамиз ҳудудида муомалада бўлган акциялар ва бошқа қимматли қоғозлар билан 
яқиндан танишишга ёрдам беради. Ҳозирги кунда республиканинг кўпгина минтақаларида 
ўнларча фонд дўконлари барпо этилган бўлиб, улар муваффақият билан ишлаб турибди. 
Уларнинг салмоқли қисми «Тошкент» РФБ ёрдами билан вужудга келган. СК «Веста», 
«Промстройиндустрия», «Макс-Инвест-Фонд», «Ал-когон», «Помир», БФ «Прогноз», «Ферин» 
каби фонд дўконлари кенг тарқалган. Улар ҳозироқ аҳолига ўн миллионлаб сумлик минглаб 
акцияларни сотдилар.