Тилшунослик назарияси

Фойдаланилган адабиётлар 
1. 
Н.А.Кондрашов. История лингвистических учений М., 1979. 
2. 
В.В.Виноградов. История русских лингвистических учений. М., 1978. 
3. 
Я.В.Лоя. История лингвистических учений М., 1968. 

---

35 
 
 
ИВ Компаративистика 
(қиёсий – тарихий тилшунослик) 
 
XВИИИ асргача тил ўзгармас ҳодиса деб ҳисобланган. Айнан мана шу асрдан бошлаб, 
тилга бундай қараш ўзгарди. Яъни XВИИИ асрнинг диққатга сазовор энг катта хизмати 
шундаки, у тилга ўзгарувчан, ривожланувчан ҳодиса сифатида баҳо берди. Аниқроғи, ушбу 
даврда Шарль де Брос, Жан-Жак Руссо, Монбоддо, Адам Смит, Пристли, Гердер ва 
бошқалар тилларнинг тарихий тараққиёти ғоясини қўллаб, уни ривожлантирдилар. 
XИX асрнинг бошларига келиб, тилшуносликка алоҳида фан сифатида қараш ғояси 
қатьий тус олди. Яъни XИX асрнинг биринчи чорагида тилшуносликда фактларни йиғиш, 
уларга эътибор бериш ғоясидан қиёсий-тарихий ғояга-нуқтаи назарга бурилиш, ўтиш юз 
берди. Албатта, XИX асрнинг бошларига келиб, нуқтаи назарларнинг ўзгаришига лисоний 
кузатишлар, бу кузатишлардан келиб чиққан муайян жиддий фикрлар сабаб бўлди. 
Аниқроғи, XИX асрдан анча олдин айрим тиллар ўртасида ўхшашлик борлиги аниқлансада, 
аммо узоқ вақтлар давомида ушбу ўхшашликнинг сабаблари илмий жиҳатдан ёритиб 
берилмади, олимлар ўхшашлик сабабларини тушунтириб бера олмади. XИX асрнинг 
бошларига келиб, турли мамлакатлардаги айрим тилшунослар деярли бир вақтда бир қанча 
тиллар ўртасидаги систематик ўхшашликни фақатгина уларнинг қариндошлиги билан - бир 
умумий қадимий боботилдан келиб чиққанлиги билан, кейинчалик эса ҳар бири алоҳида, 
мустақил ривожланганлиги билангина тушунтириш мумкин, деган хулосага келишди. 
Шунингдек, тиллар ўртасида ўхшашлик мавжудлиги ғоясининг майдонга келишида фанга 
тарихий ёндашиш юзага келганлиги - тил ҳодисалари тарихийлик нуқтаи назаридан изоҳлана 
бошланганлиги билан, тилшуносликка романтизм ғояларининг таъсири, яъни жонли 
тилларнинг ўтмишини ўрганишга ундаш ғояси билан ҳамда санскрит (қадимги ҳинд адабий 
тили)
1
билан яқиндан танишиш кабилар тиллар ўртасидаги ўхшашликни уларнинг 
қариндошлигига кўра изоҳлаш мумкинлигига олиб келди. 
Масалан, Бенгалияда хизмат қилган инглиз шарқшуноси ва ҳуқуқшуноси Вильям Джонс 
(1746-1794) санскрит тилини юнон ва лотин тилларига қиёслаб, улар ўртасида яқинлик, 
қариндошлик борлиги ҳақидаги фикрларни, маълумотларни қатьий айтди. 
Немис олими Фридрих Шлегель (1772-1829) эса ўзининг машҳур «Ҳиндларнинг тили ва 
донолиги» асарида санскрит тилининг на фақат луғат таркибида, балки грамматик 
муносабатида ҳам лотин, грек, герман ва форс тилларига қариндош эканлигини, уларнинг 
келиб чиқишига кўра умумий асосга эгалигини қайд этади. 
Демак, тилларни қиёсий нуқтаи назардан тадқиқ қилиш, уларга тарихийлик нуқтаи 
назардан ёндашиш кабилар қиёсий-тарихий тилшуносликнинг майдонга келишига, 
тилшуносликнинг алоҳида, мустақил фан сифатида қатьий тан олинишига замин яратди. 
Ушбу жараёнда қиёсий-тарихий методнинг яратилиши ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлиб, 
қиёслаш тилларни ўрганишда усул, восита сифатида, тилларга тарихийлик нуқтаи назаридан 
ёндашиш эса тадқиқотнинг принципи (бош ғояси, мақсади) сифатида намоён бўлди. 
Таькидлаш шарт, қиёсий-тарихий методнинг очилишигина тилшуносликнинг фан 
сифатида тан олинишига, бошқа фанлар қаторидан мустаҳкам ўрин эгаллашига олиб келди. 
Чунки мана шу методгина тил ҳақидаги фанга чинакам, ҳақиқий илмийлик ғоясини берди, 
илмийлик руҳини киритди. 
Қиёсий-тарихий методнинг яратилиши билан тилшунослик ҳам тарихий, ҳам илмий-
назарий жиҳатдан мустаҳкам асосга эга бўлди. 
Эслатиш жоизки, Маҳмуд Кошғарий, Вильям Джонс, Фридрих Шлегель каби 
олимларнинг ҳам қиёсий-тарихий методнинг яратилишидаги хизматларини инкор қилиб 
1
XVI асрда итальян савдогар сайёҳи Филиппо Соссети Ҳиндистонда 5 йил (1583-1588) яшаши натижасида ҳинд 
тили билан итальян тили ўртасида ўхшашлик борлигини аниқлайди ва санскритдан намуна сифатида 
келтирилган бир қанча сўзлар билан фикрини исботлайди. 

---

36 
бўлмайди. Улар қиёсий-тарихий методнинг очилишига жиддий, чинакам яқинлашишди. 
Аммо қиёсий-тарихий методнинг яратилишида Франц Бопп, Расмус Раск, Якоб Гримм, 
Александр Востоковларнинг хизматлари ниҳоятда катта бўлиб, улар ижодкор (новатор) 
тилшунослар сифатида майдонга чиқди. 
Қиёсий-тарихий метод илмий-текшириш усулларининг муайян системаси бўлиб, ўз 
олдига қариндош тилларни қиёслаш орқали ўрганиб, у ёки бу тилнинг тарихини, ундаги 
ўзгаришларни, лисоний ҳодисаларнинг моҳиятини, унинг тараққиётидаги қонуниятларни 
кўрсатиб бериш, тушунтириш вазифасини қўяди. 
Ҳинд-Европа тилларини қиёсий-тарихий ўрганиш тарихи тўрт даврни ўз ичига оладии 
1. 
Қиёсий-тарихий методнинг яратилишидан то ёш грамматикачиларгача бўлган 
давр (XИX асрнинг биринчи чораги-1870 й). 
2. 
Ёш грамматикачилар даври (1870-1890 й). 
3. 
Ёш грамматикачилар давридан то Ф де Соссюрнинг «Умумий тилшунослик 
курси» асари ва хет ёзма ёдгорликларини ўқиб, маъносини очиб беришгача 
бўлган давр (XИX асрнинг охири ва XX асрнинг икки ўн йиллиги). 
4. 
Ф. де Соссюр ғояларидан бизнинг давримизгача бўлган давр. 
 
Биринчи давр, айтилганидек, қиёсий-тарихий методнинг очилишидан бошлаб, ёш 
грамматикачиларгача бўлган даврни, яъни тахминан 1816-1870 йилларни ўз ичига олади. 
Ушбу даврнинг етакчи, бош йўналиши қиёсий-тарихий методнинг яратилиши ва умумий 
тилшунослик фанининг асосланиши бўлди. 
Биринчи давр иккигаи
1. 
Ф. Бопп – В.Гумбольдт 
2. 
А.Шлейхер – Г. Штейнталь босқичларига бўлинади.