Инсон ҳуқуқлари умумий назарияси

Эркинлик ва шахс дахлсизлиги ҳуқуқи — инсон туғилиши билан қўлга 
киритадиган энг муҳим ҳуқуқлардан бири бўлиб, қонунга хилоф бўлмаган 
ҳолда хоҳлаган фаолият юритиш ҳуқуқидир. Конституциявий эркинлик ҳуқуқи 
ижтимоий туҳфалар ичида энг қадрли ҳуқуқлардан бири бўлиб, нафақат шахс­
нинг талабларини ҳар томонлама қондирадиган, шарт­шароитларини яратади-
ган, балки жамиятнинг демократик ривожланишини таъминлайдиган ҳуқуқдир.
Эркинлик ҳуқуқи аниқ қонун­қоидалар комплексини ўз ичига олиб, шахсий 
ҳаётда амалга ошириладиган (турар жой танлаш ҳуқуқи, бир жойдан иккинчи 
жойга кучиш ҳуқуқи, фаолият эркинлиги ва ҳоказо…), сиёсий ҳаётда (фикр­

---

48
лаш эркинлиги, сўз эркинлиги ва хоказо.) ва касбда (меҳнат эркинлиги, ижод 
эркинлиги ва хк.) танланадиган имкониятларни акс эттиради.
Фанда бир нечта «эркинлик» тушунчаси ажратиб кўрсатилади: тор маъно-
да — ҳибсга олиш ва қамоқда сақланиш орқали чекланадиган физик эркинлик; 
кенг маънода — индивидуал эркинлик, фуқаровий ҳуқуқ тизимида кўринадиган, 
энг кенг маънода — бутун инсон ҳуқуқлари тизимида қўлланиладиган эркин-
лик (бундай маънода «эркинлик» термини Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон 
декларация си муқаддимасининг биринчи абзацида қўлланилади.)
Шахсий ҳаёт дахлсизлиги шахснинг индивидуал ҳаётига ташқаридан аралаш ­
масликни назарда тутиб, бунга физик (ҳаёт, инсон соғлиғи) дахлсизлик ва пси-
хик дахлсизлик (аҳлоқий, диний — шахс шаъни ва виждони). Шахсий дахлсиз-
лик ҳуқуқи — конституцияда мустаҳкамланган, ҳар бир инсоннинг субъек-
тив ҳуқуқи ҳамда унинг эркинлиги ва хавфсизлигига кимнингдир ноқонуний 
тазйиқидан давлат ҳимоясидир.
Эркинлик ва шахсий дахлсизлик ҳуқуқини давлат институтлари таъмин-
лайди. Унинг амалга оширилиши, ҳимоя ва ҳуқуқ нормалари билан кафолат-
ланиши даражаси ҳуқуқий давлат шаклланишида керакли дебоча бўлиб хиз-
мат қилади ва давлатнинг ҳуқуқий режимни демократиялашганлик даража-
сини кўрсатади.