Qizil va qora indd

XXV

Taqvodorlik xizmatida

Agar men bundan aql-idrok bilan va orqa-

ol dimga qarab lazzatlanadigan bo‘lsam, u holda 

men uchun bu lazzat bo‘lmay qoladi.

Lope de Vega.

Parijga qaytib, markiz de lya Molga, chamasi, uning hafsalasini 

juda pir qilgan javob maktubini topshirgach, qahramonimiz uning 

xonasidan chiqqan zahoti graf Altamiraning oldiga qarab yugurdi. 

---

442

O‘lim jazosiga hukm qilinish kabi ustunlikdan tashqari bu ajoyib inson 

juda donishmand va xudojo‘y ham edi; ana shu fazilatlari va undan 

ham ko‘ra o‘zining oliy nasabi tufayli graf de Fervak xonimning didiga 

juda mos tushar va ular tez-tez uchrashib turishar edi.

Jyulen grafga juda jiddiy qilib o‘zining oshiqi beqaror bo‘lib qol-

ganini aytdi.

– U chindan ham juda olihimmat, sofdil va qalbi yuksak ayol, – dedi 

javoban graf Altamira, – lekin biroz takabburligi bor, iezuitlikka ham 

moyilroq. Gohida men u aytgan har bir so‘zni juda yaxshi tushunaman, 

ammo butun jumlaning ma’nosini sira anglay olmayman. U bilan 

suhbatlashayotganimda goho, fransuz tilini odamlar aytganchalik 

yaxshi bilmasam kerak, deya o‘ylanib qolaman. Bu do‘stlik jamiyatda 

sizning obro‘-e’tiboringizni oshiradi. Lekin, bilasizmi, yuring, yaxshi-

si Bustosning oldiga boramiz, – dedi har bir ishda izchil va oqilona 

yo‘l tutishni yaxshi ko‘radigan graf Altamira. – U bir vaqtlar marshal 

bevasining ko‘nglini ovlamoqchi bo‘lgan edi.

Don Diego Bustos xuddi o‘z mijozining da’volarini eshitayotgan 

advokat kabi bir og‘iz ham so‘z aytmay, ularni ishning mohiyati-

ni uzoq va batafsil hikoya qilishga majbur etdi. Uning basharasi 

semirib ketgan rohibnikiga o‘xshardi-yu, lekin qop-qora shop 

mo‘ylovi bor edi. U o‘zini juda mahobatli tutardi, biroq aslida o‘zi 

halol karbonariy edi. 

– Tushunarli, – deda u nihoyat Jyulenga. – Siz, marshal bevasi de 

Fervak xonimning biron payt o‘ynashi bo‘lganmi yoki yo‘qmi, deya 

so‘ramoqchimisiz? Binobarin muvaffaqiyat qozonishga umid qilsa-

ngiz bo‘ladimi? «Shu narsa qiziqtiryaptimi sizni? Sizga shu narsani 

aytishim mumkin: shaxsan men mag‘lubiyatga uchradim. Endi, bu hol 

meni ortiq ranjitmay qo‘ygan bir paytda uning xarakteri to‘g‘risida 

sizga shuni aytishim mumkin: xonimning kayfiyati

 

 tez-tez buzilib 

turadi, buning ustiga, u ancha kek saqlaydigan odam. Bu xislati haqida 

hozir sizga hikoya qilib beraman.

– Odatda iste’dodli odamlar juda serzarda bo‘lishadi va shu bois-

dan ularning barcha ishlari kishiga xiyol g‘alati tuyuladi. Men xonimda 

bu xislatni sezmadim. Aksincha, xuddi shu gollandlarga xos vazminligi 

va sovuqqonligi uchun ham u shu qadar go‘zal va tiniq ko‘rinadi.

Ispaniyalikning o‘zini bunday og‘ir-vazmin tutib, sustkashlik bilan 

so‘zlashidan Jyulenning zardasi qaynay boshladi, u toqati toq bo‘lib, 

bir necha bor qisqa-qisqa luqma tashlab, uning gapini bo‘ldi.

---

443

– Gapimni eshitishni istaysizmi o‘zi? – deya so‘radi undan mahobat 

bilan don Diego Bustos.

– Furia francese

47

 uchun meni kechiring. Qulog‘im sizda, – deb 

javob qildi Jyulen.

– De Fervak xonim bir yomon ko‘rib qolsa, nafratining cheki 

bo‘lmaydi. U umri bino bo‘lib ko‘rmagan qandaydir advokatlar, becho-

ra shoirlarni shafqatsizlik bilan ta’qib etadi. Anavi qo‘shiqchi shoirlar 

bor-ku, Kollega o‘xshaganlar, bilasizmi?

Sevgidir kasbi korim...

Ishq quritdi madorim... 

va hokazo.

Shundan so‘ng Jyulen o‘sha qo‘shiqni oxirigacha tinglashga majbur 

bo‘ldi. Ispani tushmagur, chamasi, fransuz tilida qo‘shiq aytishni juda 

yaxshi ko‘rar ekan.

Bu ajoyib qo‘shiqni shu paytga qadar hali hech kim bunday 

betoqat bo‘lib eshitmagan bo‘lsa kerak o‘zi.

– Marshal bevasi, – dedi don Diego Bustos qo‘shiqni oxirigacha 

aytib bo‘lgach, – shunday:

                    Qovoqxonada bo‘libman oshiq...

deya boshlanadigan bir qo‘shiq muallifini xonavayron qildi.

Jyulen, yana qo‘shiq aytib qolmasa go‘rga

 

edi, deya qo‘rqib ketdi. 

Biroq don Diego bu gal qo‘shiqning mazmunini batafsil tahlil qilish 

bilan cheklanib qo‘ya qoldi; Chindan ham bu qo‘shiq juda fosiqona 

va odobsiz bir ruhda yozilgan edi. 

– Marshal bevasi mening oldimda o‘sha qo‘shiqqa nisbatan o‘z 

g‘azabini izhor qila boshlagan edi, – dedi don Diego, – men xonim-

ga uning toifasidagi ayollar matbuotda bosilib chiqadigan har xil 

bo‘lmag‘ur gaplarni o‘qimasliklari kerak, deya e’tiroz bildirdim. Taq-

vo va odob qoidalarini qanchalik qattiqqo‘llik bilan o‘rnatishmasin, 

Fransiyada qovoqxonalar uchun shunday asarlar yozilaveradi. De 

Fervak xonim o‘sha qo‘shiq muallifini – ish haqining yarmini o‘marib 

qolishadigan bechora bir yalangoyoq shoirni bir ming sakkiz yuz frank 

maosh oladigan ishidan quvdirib yuborgach, men xonimga shunday 

dedim «Buyog‘iga endi ehtiyot bo‘ling, siz o‘sha bechora qofiyabozga 

47

 Fransuzcha jo‘shqinligim (isp.).

---

444

o‘z qurolingiz bilan hujum qildingiz, u esa sizga o‘z qofiyalari bilan 

javob berishi mumkin – u taqvodorlik to‘g‘risida bironta qo‘shiq yoza-

di. Barcha hashamdor mehmonxonalar sizning tarafingizni olishadi, 

birovning ustidan kulishni yaxshi ko‘radigan odamlar esa, hamma 

yoqda ana shu epigrammani takrorlab yurishadi». O‘shanda marshal 

bevasining menga nima deb javob qilganini bilasizmi, taqsir? «Xudo 

yo‘lida meni butun Parijning ko‘z o‘ngida qatl etsalar ham mayli – bu 

Fransiyada ilgari sira ko‘rilmagan tomosha bo‘lardi. Shunda xalq 

yuksak ezgulikni e’zozlashga o‘rganardi. Bu mening hayotimdagi 

eng ajoyib kun bo‘lardi». Shu gapni aytayotganida uning ko‘zlaridagi 

ifodani hanuzgacha unuta olmayman.

– Ha, uning ko‘zlari juda chiroyli! – deya xitob qildi Jyulen.

– Ko‘rib turibman, chindan ham oshiq bo‘lib qolibsiz... Shunday 

qilib, – deya yana mahobat bilan gap boshladi don Diego Bustos, – u 

serzarda emas, serzarda odamlar esa odatda kekchi bo‘lishadi. Uning 

odamlarga yomonlik qilishining boisi o‘zining baxtsiz ekanligidan 

bo‘lsa kerak. Men uning qandaydir pinhona qayg‘usi bor, deb gumon 

qilaman. Ehtimol, hamma gap o‘zini taqvodor qilib ko‘rsatish o‘lgudek 

joniga tekkanidadir.

Ispaniyalik jimib qoldi-da, bir daqiqacha og‘iz ochmay, Jyulenga 

tikilib turdi. 

– Butun gap ana shunda, – viqor bilan qo‘shimcha qildi u, – Xuddi 

shu boisdan ham siz xiyol umid qilsangiz bo‘ladi. U kishining ko‘ngil-

larini ovlamoqqa urinib yurgan ana o‘sha ikki yil davomida men bu 

to‘g‘rida juda ko‘p o‘yladim. Sizning butun kelajagingiz, janobi oshiq, 

tamoman ana shu buyuk sirga bog‘liq: xo‘sh, o‘z zimmasiga olgan ro-

lidan charchagan va baxtsizligi tufayli doim darg‘azab bo‘lib yurgan 

munofiq emasmikin bu xonim?

– Yoki, ehtimol, – deya, nihoyat, gapga aralashdi kelganidan 

buyon bir og‘iz ham so‘z aytmay sukut saqlab o‘tirgan graf Altamira, 

– bu men yigirma marta senga aytgan o‘sha eski gapdir: shunchaki 

u ham fransuzcha shuhratparastlik kasaliga mubtalo bo‘lgandir, 

o‘sha badnom movutfurush otasi haqidagi xotiralar uni ta’qib 

etayotgandir. Xuddi ana shu narsa unga azob beryapti. Uning o‘zi 

esa tabiatan sovuqqon va odamovi. U faqat Toledoga borsa-yu, har 

kuni unga jahannamning dahshatli manzaralarini tasvirlab, azob 

beradigan bironta ruhoniy ning qo‘liga tushib qolsagina baxtiyor 

bo‘lishi mumkin.

---

445

Jyulen ketay deb turganida don Diego yanada mahobatliroq 

ko‘rinishga harakat qilib dedi:

– Altamira menga aytdi, siz o‘zimizning odamlardan ekansiz. Bir 

kun kelib siz ozodlikka erishuvimizda bizga yordam berasiz, shu 

boisdan ham men sizning ana shu ishingizga ko‘maklashmoqchiman. 

Marshal bevasining uslubi bilan tanishib qo‘ysangiz yomon bo‘lmaydi. 

Mana uning o‘z qo‘li bilan yozgan to‘rt maktubi.

– Men ularni ko‘chirib olaman-da, – deya xitob qildi Jyulen, – keyin 

o‘zingizga keltirib beraman.

– Bu yerda gaplashgan gaplarimizni hech qachon va hech kimga 

aytmaysiz-a?

– Hech kimga aytmayman, vijdonim haqqi! – deya qichqirdi Jyulen.

Bu gaplardan qahramonimizning xiyol ko‘ngli ochildi va uning lab-

larida sezilar-sezilmas tabassum paydo bo‘ldi. «Mana sizga taqvodor 

Altamira, u menga fosiqlik qilishda yordamlashmoqchi bo‘lib yurib-

di!» – dedi u o‘ziga-o‘zi.

Don Diego Bustos bilan bo‘lgan ana shu nihoyatda muhim suh-

bat chog‘i Jyulen muttasil d’Aligr saroyi minorasidagi soatning zang 

urishiga quloq solib o‘tirdi.

Tushlik payti yaqinlashmoqda edi, u hozir Matildani ko‘radi. Uyga 

qaytgach, u hafsala bilan qayta kiyindi.

«Mana mening birinchi tentakligim, – dedi u o‘ziga-o‘zi zinadan 

pastga tushayotgan payti, – knyazning ko‘rsatmalariga og‘ishmay 

amal qilmoq kerak».

Shundan so‘ng u o‘z xonasiga qaytib. eng oddiy safar kostyumini 

kiyib oldi.

«Endi, – deya xayolidan o‘tkazdi u, – dilimdagi gaplarni ko‘zim-

dan sezdirib qo‘ymasam bo‘lgani». Soat endigina besh yarim bo‘lgan 

edi, tushlikni esa oltida qilishardi. U mehmonxonaga kirdi, u yerda 

hech kim yo‘q ekan. Zangori divanni ko‘rib, Jyulen uning oldiga tiz 

cho‘kdi-da, odatda Matilda qo‘lini qo‘yib o‘tiradigan joyga labini 

bosdi, yigitning ko‘zlaridan tirqirab yosh chiqib ketdi. «Biror yo‘lini 

topib, bu ahmoqona hissiyotga chek qo‘yishim kerak, – dedi u o‘zi-

ga-uzi g‘azab bilan. – U meni oshkor etadi axir». Yigit xo‘jako‘rsin 

uchun qo‘liga gazeta oldi-da, bir necha bor boqqa chiqib, yana 

mehmonxonaga qaytib kirib yurdi.

So‘ngra, hech kimga sezdirmay, katta eman ortiga yashirindi va 

butun vujudi qalt-qalt titraganicha, nihoyat, m-l de lya Mol derazasi-

---

446

ga qarashga jur’at etdi. Deraza qopqasi taqa-taq berk edi, hushidan 

ketib yiqilishiga oz qolgan Jyulen anchagacha emanga suyanib tur-

di-da, so‘ngra madori qochgan oyoqlarini arang bosib, bog‘bonning 

narvonini ko‘rgani bordi.

Bir vaqtlar uning o‘zi kerib ochgan zanjir halqasi, – hayhot, u payt-

larda hammasi naqadar boshqacha edi-ya! – hamon o‘shanday ochiq 

turardi. Es-hushini deyarli yo‘qotgan Jyulen halqani labiga bosdi.

Mehmonxona bilan bog‘ o‘rtasida ana shunday uzoq tanda qo‘yib 

yurganidan so‘ng Jyulen o‘zini nihoyatda horg‘in his etdi, yigit shu ho-

latga erishganidan juda xursand bo‘lib ketdi. «Ana endi nigohim so‘nik 

ko‘rinadi va men o‘zimni oshkor qilib qo‘yishdan cho‘chimasam ham 

bo‘ladi!» Asta-sekin hamma mehmonxonaga to‘plana boshladi: har gal 

eshik ochilganida Jyulenning yuragi orziqib, orqasiga tortib ketardi.

Stol yoniga o‘tirishdi. Nihoyat, m-l de lya Mol ham paydo bo‘ldi, u 

o‘zini kuttirish odatiga binoan hammadan keyin keldi. Qiz Jyulenni 

ko‘rdi-yu, qip-qizarib ketdi, yigitning safardan qaytgani haqida unga 

hech kim bir og‘iz ham so‘z aytmagan edi. Jyulen Korazovning masla-

hatini eslab, uning qo‘llariga qaradi: Matildaning qo‘llari titramoqda 

edi. Yigit qattiq hayajonga tushdi, horg‘in ko‘rinayotganidan ichida 

yana bir bor quvonib qo‘ydi.

Janob de lya Mol Jyulenni maqtab uzoq gapirdi, shundan so‘ng 

markiza unga murojaat qilib, yigitning horg‘in ko‘rinishi haqida qan-

daydir juda iltifotli so‘zlar aytishni lozim topdi. Jyulen sekund sayin 

o‘ziga-o‘zi: «Men mademuazel de lya Molga ko‘p qarayvermasligim, 

lekin, shu bilan birga, undan ko‘zimni olib qochmasligim ham kerak. 

Men bo/pimga kulfat-tushgan o‘sha qun^an bir hafta oldin qanday 

bo‘lsam, xuddi shunday ko‘rynmog^m da^kor...» – deya takrorlardi. 

Xullae, u o‘z .xatti-harakatidan mamnun bo‘lib, mehmonxonada qoldi. 

U birinchi marta uy bekasiga iltifot etib, uning mehmonlarini qo‘lidan 

kelg‘anicha gapga solishga harakat qildi.

Uning bu nazokati munosib taqdirlandi: soat sakkizlarga yaqin 

marshal bevasi de Fervak xonimning kelgani haqida xabar qilishdi. 

Jyulen shu zahoti o‘z xonasiga chiqdi-da, hafsala bilan qayta kiyinib 

tushdi. Bunday diqqat-e’tibori uchun yigitdan juda minnatdor bo‘lgan 

de lya Mol xonim undan xursand ekanligini ko‘rsatib qo‘yish maqsa-

dida de Fervak xonimga Jyulenning sayohati to‘g‘risida hikoya qila 

boshladi. Yigit marshal bevasining yoniga o‘tirdi. Lekin u shunday 

joylashdiki, ko‘zlari Matildaga ko‘rinmay qoldi. San’atning barcha 

---

447

qoidalariga binoan shunday joylashib olgach, u hayrat va zavq to‘la 

ko‘zlarini de Fervak xonimga ma’noli tikdi. Knyaz Korazov unga 

sovg‘a qilgan ellik uch maktubning birinchisi xuddi ana shu tuyg‘u 

to‘g‘risidagi safsata bilan boshlanardi. 

De Fervak xonim Opera Buffga bormoqchi ekanini aytdi. Jyulen 

darhol o‘sha yoqqa jo‘nadi. U yerda yigit janob de Bovuaziga duch 

kelib qolgan edi, kavaler uni saroy ahli lojasiga kiritib qo‘ydi. Bu loja 

de Fervak xonim lojasining shundoq yonginasida edi. Jyulen undan 

ko‘zini uzmay o‘tirdi. «Kundalik tutib, bu qamal tafsilotlarini yozib 

bormog‘im kerak, – deya qaror qildi u uyga qaytar ekan, – aks holda 

barcha manevrlarimni unutib qo‘yaman». U o‘zini zo‘rlab, bu zerikarli 

mavzuda uch-to‘rt bet qog‘oz qoralar ekan, mo‘jiza sodir bo‘lib, m-l 

de lya Mol haqida biron marta ham eslamadi.

Jyulen safarda yurar ekan, Matilda uni deyarli unutib qo‘ygan edi. 

«O‘ylab ko‘rsam, u mutlaqo oddiy bir odam ekan, – deya qaror qildi 

qiz. – Uning ismi menga umrbod o‘zimni qanday isnodga qo‘yganimni 

eslatib yuradi. Barcha rioya qiladigan andisha va nomus qoidalarini 

o‘zimga vijdonan singdirib olmog‘im kerak: bu qoidalarni unutgan 

ayol hamma narsadan mosuvo bo‘lishi mumkin». U markiz de Kruaz-

nua bilan anchadan buyon tayyorlanib kelayotgan nikoh bitimini, 

nihoyat, hal bo‘ldi deb hisoblash mumkinligiga shama qildi. Janob de 

Kruaznuaning boshi osmonda edi; Agar markizga Matildaning unga 

nisbatan munosabatining bunday o‘zgarishiga qizning loqaydlik bilan 

taqdirga tan berishi sabab bo‘lganini aytishganida edi, u nihoyatda 

ajablangan bo‘lardi. Holbuki, u qizning bu yangicha munosabatidan 

juda faxrlanib yurgan edi. 

Biroq m-l de lya Mol Jyulenni ko‘rgan zahoti butun niyatlari bir 

zumda o‘zgardi qoldi. «Axir u rosti bilan ham mening erim-ku, – dedi 

u o‘ziga-o‘zi. – Agar men chindan ham aql-idrok bilan ish tutib, ezgu 

yo‘l tutmoqchi bo‘lsam, u holda, turgan gap, faqat Jyulengagina tur-

mushga chiqishim kerak». 

U oldindanoq, yigit o‘zini baxtsiz ko‘rsatib, turli dil so‘zlari bilan 

bezor qilsa kerak, deya kutar va unga nima deb javob berishi haqida 

o‘ylar edi. Zero, uning nazarida, ular stol yonidan turishlari bilanoq 

Jyulen u bilan so‘zlashmoqqa harakat qilishi aniq edi. Biroq yigit u 

bilan so‘zlashishga harakat qilish u yoqda tursin, aksincha, meh-

monxonada xotirjam o‘tiraverdi va, hatto, bog‘ tomon biron marta 

o‘girilib qaramadi – bunga u qanday qiyinchilik bilan erishgani yolg‘iz 

---

448

Xudoga ma’lum! «U bilan boshidanoq ochiqchasiga gaplashib olganim 

ma’qul», – deya qaror qildi m-l de lya Mol va yolg‘iz o‘zi boqqa chiqdi. 

Ammo Jyulendan darak bo‘lmadi, Matilda mehmonxonaning katta 

oynavand eshigi yonidan o‘ta turib, uning de Fervak xonimga Reyn-

ning tog‘li sohillarida tez-tez uchrab turadigan va u

yerlarga o‘ziga xos go‘zallik baxsh etadigan ko‘hna qasrlar-

ning xarobalari to‘g‘risida shavq balan hikoya qilayotganini ko‘rib 

qoldi. Yigit endi ba’zi salonlarda aqllilik nishonasi hisoblanadigan 

bu sentimental va jimjimador nutq san’atini ma’lum qadar egallab 

olgan edi.

Agar knyaz Korazov Parijda bo‘lganida edi, u so‘zsiz faxrlansa 

arzirdi: bu kecha hamma voqealar xuddi u bashorat qilgandek sodir 

bo‘lmoqda edi.

Ertasi kuni ham, undan keyingi kunlarda ham u Jyulenning xat-

ti-harakatini albatta ma’qullagan bo‘lardi. Sirli guruh a’zolari olib 

borayotgan siyosiy o‘yin natijasida bu to‘da bir necha zangori lentani 

taqsimlash huquqiga ega bo‘ldi: de Fervak xonim, ordenlardan biri 

otamning amakisiga berilishi kerak, deya talab qilmoqda edi. Markiz 

de lya Mol esa xuddi shuni qaynatasi uchun da’vo qilardi, ular shu 

maqsadda birgalashib harakat qilayotganlari sababli marshal bevasi 

de lya Mol saroyiga

 

deyarli har kuni tashrif buyurib turardi. Markiz 

hademay

 

ministr etib tayinlanishi haqida Jyulen xuddi ana shu xonim-

dan bilib oldi: janob de lya Mol guruhga Xartiyani qandayir ikki-uch yil 

ichida va hech qanday to‘s-to‘polonsiz butunlay qilishning mohirona 

rejasini taklif qilibdi.

Janob de lya Mol ministr bo‘lib olgan taqdirda esa, Jyulen vaqti 

kelib yepiskoplik darajasiga ko‘tarilishini umid qilsa bo‘lardi, biroq 

endi barcha bu orzu-istaklar uning uchun qandaydir parda ortiga 

yashiringandek bo‘lib qolgandi. Mabodo u gohida bu orzularni eslagan 

taqdirda ham ular yigitning ko‘z o‘ngida qandaydir mavhum va yiroq 

bir xayol sifatida gavdalanardi. Uni savdoyi qilib qo‘ygan bu mash’um 

muhabbat yigitning barcha hayotiy qiziqishlarini o‘zgartirib yuborgan 

edi: u endi nima haqida o‘ylamasin, hammasi kelajakda uning m-l de 

lya Mol bilan munosabati qanday bo‘lishiga bog‘liq bo‘lib qolgandi. 

Yigit besh-olti yil ana shunday zo‘r berib harakat qilish natijasida 

qizning muhabbatini takror qozonishga umid qilardi.

Nihoyatda sovuqqon va sergak bo‘lgan bu yigit, ko‘rib turibmizki, 

g‘irt telbalik holiga tushibdi. Bir vaqtlar uning ko‘zga yaqqol tashla-

---

449

nadigan fazilatlaridan endi faqat sabotgina qolibdi. Sirtdan qaraganda, 

u o‘z xatti-harakatida knyaz Korazov tuzib bergan rejaga og‘ishmay 

amal qilardi; har kuni kechqurun u de Fervak xonimning kreslosi 

yoniga borib o‘tirardi, biroq endi uning bir og‘iz so‘z aytishga majoli 

yo‘q edi.

Yigitning Matildaga o‘zini dilidagi muhabbatidan forig‘ bo‘lgandek 

qilib ko‘rsatishga zo‘r borib urinishi, uning sillasini quritmoqda edi. 

U marshal bevasi yonida mutlaqo jonsiz bo‘lib o‘tirar, hatto ko‘zlarida 

ham, jismi qattiq azob chekayotgan odamniki kabi, barcha ifodalar 

so‘nib qolgandek tuyulardi.

Dunyoqarash bobida uni gersoginya darajasiga ko‘tarishi mum-

kin bo‘lgan eri aytgan har bir so‘zni aynan takrorlaydigan de lya Mol 

xonim, mana, bir necha kundirki, Jyulenning beqiyos fazilatlarini 

ko‘klarga ko‘tarib maqtab yurardi.