Qizil va qora indd

XXXII

Yo‘lbars

Evoh! Nega bu ishlar boshqacha emas, xuddi 

shunday bo‘lib chiqadi.

Bomarshe.

Bir ingliz sayyohi yo‘lbars bilan qay yo‘sinda do‘stlashgani haqida 

hikoya qiladi, sayyoh uni bolaligidan boqib o‘stiribdi, erkalab parvarish 

qilibdi, lekin uning stoli ustida doim o‘qlog‘liq to‘pponcha turar ekan.

Jyulen cheksiz baxtiyorlik tuyg‘usiga faqat Matilda buni uning 

ko‘zlaridan seza olmaydigan paytlardagina berilar edi. U o‘zi o‘ylab 

topgan qoidaga og‘ishmay rioya etar va vaqt-vaqti bilan qizga quruq 

va sovuq muomala qilardi.

Ba’zan u Matildaning beozorligi uning cheksiz sadoqatidan 

qattiq hayratga tushib, es-hushini yo‘qotay derdi. Bunday paytlar-

53

 Angliyada o‘ziga bino qo‘yib, eng so‘nggi modada kiyinadigan erkak kishi 

shunday ataladi (tarj.).

---

476

da yigit bor irodasi bilan o‘zini bosardi-da, qizning oldidan darhol 

nari ketardi.

Matilda umrida birinchi marta sevmoqda edi.

Ilgari uning imillab o‘tadigan zerikarli hayoti

 

endi go‘yo qanot 

bog‘lab parvoz etardi. 

Biroq g‘urur biror yo‘l bilan o‘zini namoyish etishi lozim bo‘lgani 

tufayli u endi sevgisi duchor qilayotgan barcha xavf-xatarni tel-

balarcha pisand qilmay yurardi. Endi Jyulen aql bilan ish tutishga 

majbur bo‘lib qoldi, Matilda xavf-xatar haqida so‘z ketgandagina 

unga bo‘ysunmasdi. Biroq u bilan beozor va deyarli quloq qoqmay 

muomala qiladigan qiz endi uydagilarning barchasiga, qarindoshlarmi 

yoki xizmatkorlarmi, baribir, ularga nisbatan yanada takabburroq 

bo‘lib qolgandi.

Kechqurun mehmonxonada, oltmish kishiga yaqin mehmonlar 

orasida u Jyulenni yoniga chaqirib olar va hech kimga e’tibor bermay, 

yigit bilan uzoq gaplashib turar edi.

Sulloh Tambo bir kuni ularning yonginasiga kelib o‘tirib oldi, bi-

roq qiz unga kutubxonaga borib, Smolletning 1688-yil revolyutsiyasi 

haqida hikoya qiluvchi kitobini keltirishni buyurdi-da, keyin uning 

imirsilayotganini ko‘rgach: «Marhamat qilib, qaytishga shoshil-

mang!» – deya qo‘shimcha qildi. Bu gapni u shu qadar yerga kirgizib 

yuborgudek nafrat bilan aytdiki, Jyulenning ko‘ngli iyib ketdi.

– Bu tasqaraning sizga qanday qaraganiga e’tibor berdingizmi? 

– dedi u qizga.

– Uning tog‘asi o‘n ikki yildan beri ana shu mehmonxonada yal-

toqlanib yuradi, bo‘lmasam men uni bir zumdayoq quvib yuborgan 

bo‘lardim.

Sirtdan qaraganda u de Kruaznua, de Lyuz va boshqa janoblarga 

nisbatan odob saqlardi, lekin aslini olganda esa, ularni ham mensi-

may muomala qilardi. Matilda bir vaqtlar o‘zining ishqiy mojarolari 

haqida hikoya qilib, Jyulenga azob bergani uchun o‘zidan qattiq xafa 

edi, boz ustiga, u o‘shanda bu janoblarga shunchaki iltifot etganlarini 

Jyulenga juda oshirib aytganini tan olishga endi yuragi dov bermasdi.

O‘zining barcha ezgu nyyatlariga qaramay, «Axir bir kuni janob 

de Kruaznua marmar stolcha ustida qo‘lini mening qo‘limga xiyol 

tegizganida men qo‘limni darhol tortib olmaganimni faqat sizning 

jig‘ingizga tegish uchungina aytgan edim», – deyishga esa uning ayollik 

g‘ururi yo‘l qo‘ymasdi. 

---

477

Endi o‘sha janoblardan birontasi qiz bilan bir necha daqiqa 

gaplashib qolgudek bo‘lsa, uning darhol Jyulenga biror zarur ishi 

chiqib qolar, bu esa yigitni oldidan jo‘natmaslik uchun unga bahona 

bo‘lar edi.

U homilador bo‘lib qoldi va qiz bu haqda Jyulenga quvonch bilan 

xabar qildi.

– Xo‘sh, endi ham mendan shubhalanasizmi? Kafolat emasmi bu 

sizga? Endi men bir umrga xotiningiz bo‘lib qoldim.

Bu xabar Jyulenning qalbini larzaga soldi; u endi o‘zi uchun o‘ylab 

chiqargan o‘sha qoidalardan voz kechishga ham tayyor edi. «Meni deb 

o‘zini halok etayotgan bu bechora qizga qanday qilib atayin qo‘pol 

va sovuq muomala qilishim mumkin axir?» Qiz uning ko‘ziga xiyol 

kasalmand ko‘ringan zahoti, hatto aql-idroki biron qattiq gap aytishni 

taqozo etayotgan paytda ham, u endi Matildaga sovuq muomala qilish-

ga botinmasdi, holbuki, achchiq tajribasi ko‘rsatib turganidek, bunday 

shafqatsizlik orasida sevgining umrini cho‘zish uchun zarur edi.

– Men otamga maktub yozib, bor gapni unga tushuntirmoqchiman, 

– dedi yigitga bir kuni Matilda, – u menga faqat otagina emas, do‘stim 

hamdir, shu boisdan uni ortiq bir daqiqa ham aldab yurolmaymiz, bu 

sizning ham, mening ham sha’nimizga yarashmaydigan ish.

– Yo Rabbiy! Nima qilmoqchisiz o‘zi? – deya so‘radi dahshatga 

tushib Jyulen.

– O‘z burchimni bajarmoqchiman, – dedi qiz javoban ko‘zlari 

quvonchdan porlab. Nihoyat, u seviklisiga qaraganda ko‘proq hotam-

toylik qilmoqchi edi.

– U meni sharmanda qilib quvib yuboradi-ku, axir!

– Uning shunday qilishiga haqqi bor. Va bu huquqni hurmat 

qilmoq kerak. Men sizning qo‘ltig‘ingizdan tutaman-da, ikkovimiz 

kuppa-kunduz kuni uydan chiqib ketamiz.

Hayratdan o‘ziga kelmagan Jyulen undan bir hafta sabr qilishni 

so‘radi.

– Sabr qilolmayman, – deya javob qildi qiz, – nomusim shuni talab 

qilyapti. Bilaman, bu mening burchim va uni darhol bajarmoq kerak.

– Shunaqami hali?! U holda sizga sabr qilishni buyuraman, – dedi 

qat’iy ohangda Jyulen. – Sizning nomusingiz himoyasiz emas – men 

sizning eringizman. Bu dadil qadam sizning ham, mening ham butun 

hayotimizni tubdan o‘zgartirib yuboradi. Mening ham o‘z huquqlarim 

bor. Bugun seshanba, kelasi seshanbada esa gersog Retsnikida ziyofat 

---

478

bo‘ladi. Janob de lya Mol o‘sha ziyofatdan qaytganida shveytsar unga 

sizning mash’um xatingizni topshiradi... U uzzukun sizning gersoginya 

bo‘lishingizni orzu qiladi, men buni juda yaxshi bilaman, uning uchun 

buning qanday dahshatli zarba bo‘lishini bir o‘ylab ko‘ring axir!

– Siz, ehtimol, qanday dahshatli qasos, demoqchidirsiz?

– Men o‘zimga yaxshilik qilgan odamga achinishim, uning boshiga 

tashvish solganim uchun g‘ussa chekishim mumkin, lekin men qo‘rq-

mayman va hech kim hech qachon meni qo‘rqita olmaydi.

Matilda Jyulenning gapiga ko‘ndi. Qiz unga homilasi borligini 

aytganidan buyon Jyulen unga birinchi marta shunday buyruq 

ohangida gapirmoqda edi; u hali hech qachon Matildani bu qadar 

qattiq sevmagan edi. Uning dilidagi butun mehr-muhabbati qizning 

hozirgi ahvolini bahona qilib Jyulenning u bilan qo‘pol gaplashishi-

dan chalg‘imoqda edi. Qiz markiz de lya Mol oldida gunohiga iqror 

bo‘lmoqchi ekanligidan u qattiq hayajonga tushdi. Nahot, u Matil-

dadan ayrilishga majbur bo‘lsa? U jo‘nab ketayotganida qiz qanchalik 

qayg‘u chekmasin, oradan bir oy o‘tgach, uni eslarmikin?

Shu bilan birga, markizdan eshitadigan haqqoniy ta’na-malomat-

lar ham uni vahimaga solmoqda edi.

Kechqurun u Matildaga dilidagi dard-alamning ana shu ikkinchi 

sababini so‘zlab berdi-da, keyin sevgidan erib ketib, birinchisini ham 

aytib qo‘ya qoldi. 

Matildaning chehrasi yorishib ketdi.

– Rosti bilan-a? – deya so‘radi u – Meni yarim yil ko‘rmaslik siz 

uchun baxtsizlikmi?

– Bu dunyoda aql bovar qilmaydigan, o‘ylasam yuragim qinidan 

chiqib ketadigan yagona narsa mana shu. 

Matilda quvonganidan boshi osmonda edi. Jyulen o‘z roliga shu 

qadar qat’iy amal qilgan ediki, o‘zidan ko‘ra qiz uni ko‘proq sevishiga 

tamoman inontirib qo‘ygandi. Mash’um seshanba kuni ham yetib 

keldi. Yarim kechada ziyofatdan qaytgan markizga xat topshirishdi. 

Xatning konvertida bu maktubni shaxsan o‘zi ochishi va hech kim 

yo‘qligida o‘qib chiqishi lozim ekanligi yozilgan edi. 

«Otajon,

Oramizdagi barcha ijtimoiy aloqalar uzib tashlandi, o‘rtada 

faqat ota-bolalik munosabatimizgina qoldi. Erimdan so‘ng Siz hozir 

ham, bundan keyin ham men uchun dunyodagi eng aziz inson bo‘lib 

qolasiz. Ko‘zlarim yoshga to‘lgan, Sizning dilingizga qayg‘u solayot-

---

479

ganimni o‘ylab, g‘ussa chekyapman, biroq mening qanday isnodga 

qolganim el og‘zida doston bo‘lmasligi uchun va Siz mulohaza qilib 

ko‘rib, o‘zingiz qanday lozim topsangiz, shunday chora ko‘rmog‘i-

ngizga fursat bo‘lsin, degan maqsadda Sizga aytmog‘im lozim bo‘lgan 

gapni ortiq paysalga sololmayman. Agar Sizning cheksiz otalik meh-

ringiz (menga har qalay shunday tuyuladi) menga ozgina nafaqa bel-

gilashga imkon bersa, Siz buyurgan joyga, masalan, Shveytsariyaga 

erim bilan jo‘nab ketaveraman. Uning ismi shu qadar benishonki, 

verrerlik duradgorning kelini bo‘lmish Sorel xonim nomini qabul 

qilgach, Sizning qizingizni hech kim tanimay qoladi. Men yozishga 

juda qiynalgan ism mana shu. G‘azabingizni qo‘zg‘atayotganimni 

o‘ylasam, dahshatga tushyapman. Sizning g‘azabingiz qanchalik 

adolatli bo‘lmasin, hamma aybni Jyulenga qo‘yasizmi deb qo‘rqa-

man. Men gersoginya bo‘lmayman, otajon, buni men uni sevib 

qolganim zahoti tushunganman, zero mening o‘zim birinchi bo‘lib 

sevib qoldim uni, o‘zim uni yo‘ldan urdim. Qalbi yuksaklik bobida 

men Sizning o‘zingizga, ajdodlarimizga tortganman, shu boisdan 

ham hech qanday o‘rtamiyona kimsa yoki o‘zimga shunday bo‘lib 

tuyulgan odam mening e’tiborimni o‘ziga jalb eta olmaydi. Sizning 

ko‘nglingizga qarash uchun janob de Kruaznuaga e’tibor beray deb 

behuda urindim. Nega endi Siz xuddi shu paytning o‘zida mening 

ko‘z o‘ngimda, shundoq yonginamda chindan ham munosib yigitning 

yurishiga yo‘l qo‘ydingiz? Axir men Giyerdan qaytib kelganimda 

o‘zingiz: «Manovi Sorel tushmagur bilan vaqt o‘tkazsang, sira zerik-

mas ekansan», – degan edingiz-ku. Boyaqish hozir, agar buni tasav-

vur qilish mumkin bo‘lsa, manovi maktubim Sizning boshingizga 

solajak kulfatdan, xuddi men kabi, qattiq qayg‘u chekmoqda. Sizning 

otalik qahr-g‘azabingizning oldini olish mening ixtiyorimda emas, 

lekin iltimos, mendan ixlosingiz qaytmasin, meni mehringizdan 

mahrum etmang. Jyulen menga hurmat bilan muomala qilardi. U 

men bilan so‘zlashgan taqdirda ham Sizdan benihoya minnatdorligi 

tufayli so‘zlashardi, zero u tabiatan ancha mag‘rur bo‘lib, o‘zidan 

yuqori turgan

 

kishilar bilan, ularning kim bo‘lishidan qat’i nazar, 

faqat rasman gaplasha olardi. U ijtimoiy ahvoldagi bu tafovutni 

tabiatan juda yaxshi his etardi. Mening o‘zim bir kuni bog‘da uning 

qo‘lini qisib qo‘ydim. Men butun sharm-hayoni yig‘ishtirib qo‘yib, 

bu gapni faqat Sizga, o‘zimning eng yaxshi do‘stimga aytyapman, 

bo‘lak hech kim va hech qachon eshitmaydi mendan bu iqrorni. Vaqt 

---

480

o‘tadi, nahot Siz ertaga, oradan bir kun o‘tgandan keyin ham undan 

shunday g‘azablanaversangiz? Mening gunohimni tuzatib bo‘lmaydi 

endi. Agar istasangiz, u men orqali Sizga benihoya hurmatini izhor 

qilib, Sizning qahr-g‘azabingizga duchor bo‘lganidan cheksiz qa-

yg‘u chekayotganini aytadi. Siz uni boshqa ko‘rmaysiz, lekin men u 

istagan joyga ortidan ketaveraman. Shunday qilishga uning haqqi 

bor, bu mening burchim, zero u mening erim va bolamning otasidir. 

Agar Siz mehribonligingiz tufayli tirikchiligimiz uchun olti ming 

frank belgilagsangiz, men bu pulni g‘oyat minnatdorchilik bilan 

qabul etaman, mabodo buni lozim ko‘rmasangiz, u holda Jyulen 

Bezansonda lotin tili va adabiyotidan dars berishga umid qilyapti. 

U ishni qaysi pog‘onadan boshlamasin, imonim komilki, tezda nom 

chiqaradi. U bilan men benishonlikdan qo‘rqmayman. Agar revolyut-

siya sodir bo‘lsa, uning birinchi rolni o‘ynashiga shubhalanmayman. 

Xo‘sh, menga uylanmoqchi bo‘lgan o‘sha yigitlardan birontasi haqi-

da Siz shunday gapni ayta olarmidingiz? Nima, ularning badavlat 

amloki bormi? Biroq bu yagona ustunlik meni o‘ziga maftun eta 

olmaydi. Mening Jyulenim, agar otamning homiyligi va bir million 

pulga ega bo‘lsa, mavjud tuzumda ham katta nufuzga erishgan  

bo‘lardi...» 

Matilda otasining tajang odam ekanligini bilardi va uning jahldan 

tushishiga imkon bermoq uchun sakkiz sahifani to‘ldirib yozgan edi.

«Nima qilmoq kerak? – deya o‘zi bilan o‘zi mulohaza yuritardi 

Jyulen yarim kechada, janob de lya Mol shu maktubni o‘qiyotgan 

paytda bog‘ni aylanib yurar ekan. – Birinchidan, mening burchim 

nimadan iborat, ikkinchidan esa, mening manfaatlarim nimani 

taqozo etadi? Uning menga qilgan yaxshiliklarining cheki yo‘q, usiz 

men arzimas martabani egallagan ayanchli bir firibgar bo‘lardim, 

keyin, ehtimol, atrofimdagi odamlarning nafratiga duchor bo‘lishdan 

qo‘rqib, muttasil orqa-oldimga qarab  yurishga to‘g‘ri kelardi. U meni 

oqsuyaklardek yashashga o‘rgatdi. Shu boisdan ham men muqarrar 

qilajak nayranglar, birinchidan, kamroq bo‘ladi va, ikkinchidan, uncha 

jirkanch bo‘lmaydi.

U menga bir million bergan taqdirda ham shu qadar yaxshilik 

qilmagan bo‘lardi. Men manovi orden uchun ham, go‘yo diplomatiya 

sohasida ko‘rsatgan va umumiy darajadan meni yuqoriroq ko‘tarib 

qo‘yadigan xizmatlarim uchun ham faqat undan minnatdor bo‘l-

mog‘im kerak.

---

481

Agar hozir u qo‘lida qalam bilan mening bundan bu yog‘iga qanday 

yo‘l tutishim haqida ko‘rsatma berishni o‘ylayotgan bo‘lsa, – qiziq, 

nimalarni yozarkin?..»

Shu payt birdan janob de lya Molning keksa kamerdineri paydo 

bo‘lib, Jyulenning mulohazalarini bo‘lib qo‘ydi.

– Markiz sizni, kiyinganmi-kiyinmaganmi, baribir, darhol oldimga 

kirsin, deyaptilar.

So‘ngra Jyulenni ichkariga kuzatib borar ekan, kamerdiner asta 

dedi:

– Ehtiyot bo‘ling, janob markiz bag‘oyat g‘azabga minganlar.