Qizil va qora indd

XXX

Opera Buffdagi loja

...As the blackest sky 

Foretells the heaviest tempest.

Don Juan, c. 1, st. 75.

51

Jyuley qizning bu jo‘shqin xatti-harakatlaridan quvonishdan 

ham ko‘ra ko‘proq hayratga tushgan edi. Matildaning haqoratli qich-

qiriqlaridan u rus siyosatining to‘g‘riligiga ishonch hosil qildi. «Iloji 

boricha kamroq gapirib, iloji boricha kamroq harakat qilmoq kerak 

– men uchun yagona najot yo‘li ana shu».

U Matildani ko‘tardi-da, bir og‘iz ham so‘z aytmay, uni yana di-

vanga o‘tqazib qo‘ydi. Qiz asta-sekin hushiga kelmoqda edi, uning 

ko‘zlaridan duv-duv yosh oqardi.

Biror yo‘l bilan o‘zini bosishga harakat qilib u de Fervak xonimning 

maktublarini qo‘liga oldi-da, ularni birin-ketin ocha boshladi va mar-

shal bevasining xatini tanib bir seskanib tushdi. Qiz yozib to‘ldirilgan 

bu pochta qog‘ozlarini o‘qimay varaqlardi – har bir maktub taxminan 

olti sahifadan iborat edi.

– Menga hech bo‘lmaganda bir narsani ayting, – dedi nihoyat 

Matilda iltijoli ovoz bilan, lekin hamon Jyulenning yuziga qarashga 

botinmay. – Siz mening g‘ururimni yaxshi bilasiz: meni erkalatib 

yuborishgan – baxtsizligimning boisi ham mana shunda, mayli bu 

fe’limning badbaxtligi ham bo‘la qolsin, buni tan olaman. Demak, 

endi siz de Fervak xonimni sevar ekansiz-da, u sizni mendan tortib 

oldimi... Lekin axir u sizni deb bu mash’um muhabbat tufayli men 

qilgan qurbonliklarni qilgani yo‘q-ku!

Jyulen javoban qovog‘ini solganicha indamay turaverdi. «Or-no-

musli yigit sha’niga munosib bo‘lmagan bunday beadablikni mendan 

talab qilishga nima haqqi bor uning?» – dey o‘ylardi u.

Matilda qo‘lidagi maktubni o‘qishga urinib ko‘rdi, biroq ko‘zlari 

jiqqa yoshga to‘lgani boisidan hech nimani o‘qiy olmadi.

Butun bir oy davomida u o‘zini nihoyatda baxtsiz his etib yurgan 

51

 Xuddi shundoq osmon qora tun bo‘gan chog‘i 

Bo‘rondan berar xabar, bir bo‘ronki qahrvor.

 

 

 

Bayron. «Don Juan». I bob, 75-band.

---

466

edi, ammo mag‘rur qalb sohibasi bo‘lmish bu qiz dilidagi tuyg‘ularni 

tan olgisi kelmasdi. Tasodif uni shu ko‘yga solib qo‘ydi. Rashk va 

muhabbat qizning a’zoyi badanini o‘rtab, uning g‘ururini bir lahzada 

zabun etdi. U divanda, yigitning shundoq yonginasida o‘tirgan edi. 

Jyulen uning sochlari, sutga chayqab olgandek oppoq bo‘ynini ko‘rib 

turardi; shunda u birdan, o‘ziga-o‘zi uqtirib kelgan barcha gaplarni 

unutdi-qo‘ydi: u asta qizning belidan quchib, uni ko‘ksiga tortdi.

Matilda sekin boshini o‘girib, unga qaragan edi, yigit uning ko‘zla-

rida cheksiz qayg‘u ifodasini ko‘rib, qattiq hayratga tushdi, bu qizning 

odatdagi ko‘z qarashiga mutlaqo o‘xshamasdi!

Jyulen hozir sabr-toqati tugashini his etdi: o‘ziga o‘tkazayotg‘an 

dahshatli zulmga chidashga uning ortiq toqati qolmagan edi.

«Bir, lahza o‘tmay bu ko‘zlarda sovuq nafratdan bo‘lak hech 

nima qolmaydi, – dedi u o‘ziga-o‘zi. – Men bu baxt tuyg‘usiga erk 

bermasligim, uni sevishimni sezdirib qo‘ymasligim kerak». Qiz esa 

bu orada arang ovozi chiqib, ravon gapirishga behuda urinarkan, en-

tika-entika o‘zining manfur g‘ururi tufayli qilgan barcha qiliqlaridan 

naqadar pushaymon ekanini so‘zlardi.

– Mennig ham o‘zimga yarasha g‘ururim bor, – dedi o‘zini zo‘rlab 

Jyulen, yuzida cheksiz horg‘inlik ifodasi aks etar ekan.

Matilda yalt etib unga qaradi. Jyulenning tovushini eshitish – uning 

uchun shunday bir baxt ediki, qiz bu baxtdan allaqachon umidini uzib 

qo‘ygan edi. U endi o‘z g‘ururiga qanchalar la’nat o‘qiyotganini, yigitni 

naqadar sevishi va o‘zidan naqadar nafratlanishini unga isbotlab 

bermoq uchun biror favqulodda, ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan ish 

qilishni qanchalar istayotganini bilsangiz edi.

– Va, o‘ylaymanki, faqat ana shu g‘ururim tufayligina siz meni bir 

lahza o‘z e’tiboringizga munosib ko‘ryapsiz, – deya davom etdi Jyulen. 

– Turgan gap, faqat ana shu erkaklarga xos sabot va matonatimgina 

sizni xiyol bo‘lsa-da meni hurmat qilishga majbur etyapti. Men de 

Fervak xonimni sevishim mumkin...

Matilda seskanib tushdi, uning ko‘zlarida g‘alati bir ifoda uchqun-

landi. Mana hozir, u o‘z hukmini eshitadi. Jyulen bu ifodani payqab 

qoldi, u bardoshi tugab borayotganini his etmoqda edi.

«Yo Rabbim, – deya o‘ylardi u o‘z og‘zidan chiqayotgan ma’nisiz 

so‘zlarga, xuddi bir begona shovqinni eshitayotgandek, quloq solar 

ekan, – Qani endi bu oppoq oqargan yonoqlarga lablarimni bossam-u, 

lekin sen buni o‘zing sezmasang!»

---

467

– Men de Fervak xonimni sevishim mumkin, – deya davom etdi u 

tovushi borgan sayin zaiflashib borar ekan, – lekin uning ham menga 

qiziqishiga hech qanday arzigulik dalil-isbotim yo‘q...

Matilda uning yuziga tikildi, yigit bu nigohga dosh berdi, har qa-

lay u, qiz yuzimdan hech nimani payqay olmadi, deya umid qilardi. 

Shu tobda u o‘zini butun vujudi, qalbining qa’riga qadar muhabbatga 

to‘lib-toshgandek his etardi. U hali hech qachon Matildani bu qadar 

saj da qilish darajasida sevmagandi: hozir uning o‘zi ham deyarli 

Matilda kabi telba edi. Agar qiz farosat bilan ish tutmoq uchun 

xiyol sovuqqon va matonatliroq bo‘lganida edi, Jyulen bu bema’ni 

komediyadan voz kechib, uning oyog‘iga yiqilgan bo‘lardi. Biroq u 

so‘nggi kuchini yig‘ib, gapirishda davom etdi. «Ah, Korazov, – deya 

xitob qilardi u xayolan, – qayoqlarda yuribsiz axir! Buyog‘iga nima 

qilishni bilib olmoq uchun bir og‘iz maslahatingizga naqadar muhtoj 

ekanligimni bilsangiz edi!» Tili esa bu paytda so‘zlashda davom etardi:

– Dilimda hech qanday muhabbat bo‘lmagan taqdirda ham de 

Fervak xonimga mehr qo‘ymoq uchun minnatdorchilik tuyg‘usining 

o‘ziyoq kifoya qilgan bo‘lardi: boshqalar mendan nafratlanishgan 

paytda u menga iltifot ko‘rsatdi, dilimga tasalli berdi, Men o‘lim 

uchun faxrli deb hisoblaydigan va imonim komilki, umri juda qisqa 

bo‘ladigan ba’zi tuyg‘ularning namoyish etilishiga uncha ishonmaslik 

uchun to‘la asosim bor.

– Yo Xudoyim! – deya xitob qildi Matilda.

– Yo‘q, rostini ayting-chi, siz menga qanday kafolat berishingiz 

mumkin? – deya so‘radi Jyulen qat’iy ohangda birdan diplomatlarga 

xos butun vazminligini yig‘ishtirib qo‘yib. – Hozir siz menga qaytadan 

namoyish qilmoqchi bo‘layotgan moyilligingiz, ikki kundan ortiq 

davom etishiga kim, qaysi payg‘ambar kafil bo‘la oladi axir?

– Sizga bo‘lgan cheksiz muhabbatim va agar meni ortiq sevma-

sangiz, yuragimdagi cheksiz qayg‘u-alam kafil bo‘ladi, – deya javob 

qildi qiz shartta yigitning qo‘lidan ushlab, u tomon o‘girilar ekan.

Bu keskin harakatdan qizning pelerinasi biroz ochilib, Jyulen 

uning ajoyib yelkasini ko‘rdi, Matildaning xiyol to‘zigan sochlari esa 

uni shirin xotiralar og‘ushiga tortdi. 

U bir ko‘ngli taslim bo‘lishga ham tayyor edi. «Ehtiyotsizlik bilan 

bir og‘iz so‘z aytaman-u, – deya o‘yladi u, – keyin men uchun yana 

o‘sha hasratli kunlar boshlanadi. De Renal xonim qalb amri bilan biror 

ish qilganida o‘zini oqlash uchun oqilona sabablar topardi. Manovi 

---

468

asilzoda qiz esa shunday qilish lozimligini aql-idrok bilan isbotlab 

olganidan keyingina yuragiga erk beradi».

Bu haqiqat uning miyasiga bir lip etib keldi-yu, shu zahoti u o‘zini 

yana tutib oldi.

U Matilda kaftlari orasida mahkam qisib turgan qo‘lini asta tortib 

oldi-da, atayin bir hurmat bilan undan sal nariroq surilib o‘tirdi. Bu-

ning uchun u inson zoti qodir bo‘lgan barcha kuchi, barcha sabot-ma-

tonatini safarbar etishiga to‘g‘ri keldi. So‘ngra u de Fervak xonimning 

divan ustida sochilib yotgan maktublarini bir dasta qilib yig‘di-da, shu 

daqiqada juda shafqatsiz tuyulgan o‘ta nazokat bilan qo‘shimcha qildi:

– Umid qilamanki, mademuazel de lya Mol bu gaplarni o‘ylab 

ko‘rishimga ruxsat bersalar kerak. – Shunday deya u tez-tez yurib 

kutubxonadan chiqib ketdi, qiz Jyulen uzoqlashgan sayin ortidan 

birin-ketin yopilayotgan eshiklarning sharaqlashini anchagacha 

eshitib turdi.

«Hatto ta’sirlanmadi ham, voy zolim-ey, – deya xayolidan o‘tkazdi 

u. – Ah, nimalar deyapman o‘zi – zolim emish-a! U dono, ehtiyotkor, u 

yaxshi, hammasiga o‘zim aybdorman, bundan ham ortiq ayb bo‘ladimi 

axir».

U kuni bo‘yi shu kayfiyatda yurdi. Matilda o‘zini deyarli baxtiyor 

his etardi, zero uning butun vujudini muhabbat qamrab olgandi: 

shu asnoda bu qalb hech qachon g‘urur iztiroblarini his etmagandek 

tuyulardi!

Kechqurun mehmonxonada malay de Fervak xonimning kelganini 

xabar qilganida qiz dahshatdan seskanib tushdi: bu odamning ovozi 

unga juda mash’um eshitildi. Hozir u marshal bevasi bilan uchra-

shishga qodir emasdi va shu boisdan ham shosha-pisha qochib ketdi. 

Shunday qiyinchilik bilan erishgan g‘alabasidan faxrlanmoq uchun 

Jyulenda yetarli asos yo‘q edi; u hozirgi ruhiy holatini ko‘zlaridan 

sezdirib qo‘yishdan qo‘rqardi. Shuning uchun ham tushlikni de lya 

Mol saroyidan boshqa joyda qilishga jazm etgandi. 

Matilda bilan o‘sha olishuvdan so‘ng oradan vaqt o‘tgani sayin 

uning qalbidagi muhabbat va quvonchi tinimsiz mavj urardi; U endi 

o‘zini koyishga ham tayyor edi. Uning nolasiga qanday chidadim 

axir? – derdi u o‘ziga o‘zi, – Agar u mendan butunlay sovisa-chi? Bu 

mag‘rur yurakda hamma his-tuyg‘ular bir zumda ayqash-uyqash 

bo‘lib ketishi mumkin, men esa, sirasini aytganda, unga yovuzlarcha 

muomala qildim».

---

469

Kechqurun u de Fervak xonimning Opera Buffdagi lojasida albatta 

ko‘rinish bermog‘i lozimligini eslab qoldi. Xonim bu gal uni alohida 

taklif qilgan edi. Matilda, turgan gap, uning u yerga borgani yoki bea-

dabgarchilikka yo‘l qo‘yib, Operaga borishdan bosh tortgani haqida 

albatta xabar topadi. Lekin bu dalillar qanchalik asosli bo‘lmasin, qosh 

qoraygach, odamlarga ko‘rinishga yigitning yuragi dov bermadi. Ular 

bilan so‘zlashishga to‘g‘ri keladi axir, bu esa quvonchining yarmini 

yo‘qotish demakdir.

Uning baxtiga teatrga kirib borganida de Fervak xonimning lojasi 

xonimlarga liq to‘la edi, uni shundoq eshik yoniga siqib qo‘yishdi. 

Yigit o‘sha yerda bir talay shlyapalar panasiga o‘tib oldi. Bu narsa 

uning joniga ora kirdi, aks holda u noqulay ahvolga tushib qolgan 

bo‘lardi. «Yashirin nikoh»dagi Karolinaning nola chekib kuylashidan 

uning ko‘zlariga yosh keldi. De Fervak xonim bu ko‘z yoshlarini sezib 

qoldi. Bu holat Jyulenning odatda qat’iyat va matonat aks etadigan 

chehrasiga shu qadar xos emasdiki, muqarrar ravishda boshidan ke-

chirajak bunday o‘tkir tuyg‘ular allaqachon me’dasiga urgan shunday 

izzattalab asilzoda xonimning ham ko‘ngli iyib ketdi. Uning qalbidagi 

ayollarga xos mehribonlikning qoldiqlari xonimni yigit bilan so‘zlash-

ishga undadi. U xuddi shu daqiqada yigitning tovushini eshitib, undan 

bahra olgisi kelib qoldi. 

– De lya Mol xonimlarni ko‘rdingizmi? – dedi u yigitga. – Ular 

uchinchi yarusda o‘tirishibdi. 

Jyulen shu zahoti ancha takallufsizlik bilan tirsagini loja bareriga 

tirab, zalga qaradi-yu, Matildaga ko‘zi tushdi: qizning ko‘zlarida yosh 

yiltirab turardi. «Axir bugun ularning Operaga keladigan kuni emas-

ku, – deya o‘yladi u. – Ko‘ngli tusab qolganini qarang-a! Ularnikiga 

tanda qo‘yib turadigan xushomadgo‘y xonimlardan biri shoshilinch 

taklif qilgan uchinchi yarusdagi loja o‘zlaridek xonimlarning mavqeiga 

mutlaqo to‘g‘ri kelmasa-da, Matilda onasini Opera Buffga borishga 

ko‘ndirgan edi. U Jyulen bugungi kechani marshal bevasi bilan o‘tka-

zish yoki o‘tkazmasligini bilib olishni istardi.

---

470