Qizil va qora indd

XXIV

S t r a s b u r g

Maftunlik! Muhabbatning butun jo‘shqinligi, 

uning umidsizlikka soluvchi butun kuchi sening 

izmingda. Faqat uning dilrabo quvonch lari-yu, 

uning lazzatli zavq -shavqlarigina sening ixti-

yoringda emas. Mahbubam uxlab yotgan paytda 

men unga tikilib turib: mana u, beqiyos go‘zalli-

gi, ayollarga xos barcha ojizliklari bilan butkul 

meniki, deb ayta olmasdim. Tangri uni erkak 

zotiga shafqat yuzasidan, unga baxt va quvonch 

ato etmoq niyatida qanday yaratgan bo‘lsa, shu 

holicha u hozir mening ixtiyorimda edi.

Shiller. «Oda».

Strasburgda sakkiz kun vaqtini o‘tkazishga majbur bo‘lgan Jyulen 

biror yo‘l bilan yurak chigilini yozish maqsadida harbiy shon-shuhrat 

hamda vatanga sadoqat to‘g‘risida xayol surib yurardi. U sevarmidi 

yoki yo‘qmi? Buni uning o‘zi ham aniq bilmasdi, faqat tilka-pora bo‘lgan 

qalbida o‘z baxti va butun orzu-istaklarining sohibasi bo‘lmish yolg‘iz 

Matildagina hukmron ekanligini his etardi. U o‘zini bosib, umidsizlikka 

berilmaslik uchun butun irodasini safarbar etishga majbur bo‘lmoq-

da edi. M-l de lya Molga aloqador bo‘lmagan biror narsa to‘g‘risida 

o‘ylashga uning majoli yetmay qolgandi. Shuhratparastlik va mag‘rurlik 

bir vaqtlar de Renal xonimga bo‘lgan his-tuyg‘usidan uning e’tiborini 

chalg‘itib turardi, Matilda esa uni butkul rom etib olgan bo‘lib, yigitning 

kelajak haqidagi barcha orzulari muqarrar ravishda qizga borib taqalardi.

Kelajak esa, uni qay tomondan olib qaramang, yigitga qayg‘uli 

bo‘lib ko‘rinardi. Biz Verrerda uning mag‘rur va o‘ziga bino qo‘yib yu-

rishiga odatlanib qolgan edik. Endi bu g‘alati yigit o‘shaning mutlaqo 

aksi bo‘lib qolgandi, uning kamtarligi ba’zan bema’nilik darajasiga 

borib yetardi.

Uch kun burun u abbat Kastanedni jon deb otib tashlagan bo‘lardi. 

Biroq endi Strasburgda bironta go‘dak u bilan bahslashib qolgudek 

bo‘lsa, u o‘zi emas, ana shu go‘dak haq bo‘lsa kerak, deya o‘ylardi. O‘z 

hayotida to‘qnashgan barcha raqib va dushmanlarini eslar ekan, Jyulen 

---

436

endi doim, ayb ularda emas, o‘zimda bo‘lgan, degan qarorga kelardi.

Zero, bir vaqtlar uning ko‘z o‘ngida ajoyib muvaffaqiyatlarga 

to‘la kelajakni gavdalantiruvchi kuchli xayoloti endi uning shafqatsiz 

dushmaniga aylangandi.

Sayyohimizning bexosdan bunday yolg‘izlikka mahkum etilishi 

uning alamli xayollarini yanada kuchaytirayotgandek tuyulardi. Hozir 

yonida biror do‘sti bo‘lganida uning naqadar boshi osmonga yetgan 

bo‘lardi. «Ha! – derdi o‘ziga-o‘zi Jyulen. – Biroq bu yorug‘ dunyoda 

menga mehr qo‘ygan bironta odam bormikin o‘zi? Agar do‘stim 

bo‘lgan taqdirda ham men bu gaplarni umrimning oxirigacha sir 

saqlashga undayotgan vnjdonimga xilof ish qilarmidim?» 

U ot minib, Kel atrofida sayr qilib yurardi; bu Reyn sohilidagi bir 

shaharcha bo‘lib, Deze va Guvion Sen-Sir uning nomini shon-shuhrat-

ga burkagan edilar. Nemis dehqoni unga shu ulug‘ sarkardalarning 

matonati tufayli shuhrat qozongan kichik daryolar, qishloq yo‘llari, 

Reyndagi orolchalarni ko‘rsatmoqda edi. Chap qo‘li bilan jilovni tutgan 

Jyulen o‘ng qo‘lida marshal Sen-Sirning esdaliklariga plova qilingan 

ajoyib xaritani ushlab borardi. Shu payt allakimning quvnoq ovozi 

uning boshini ko‘tarib qarashga majbur etdi. 

Bu bir necha oy muqaddam unga haqiqiy kiborlikning birinchi 

qoidalarini o‘rgatgan londonlik do‘sti knyaz Korazov edi. Bu ulug‘ 

san’atga qat’iy rioya qiluvchi Korazov Strasburgga yaqindagina kelib, 

Kelga endigina qadam qo‘ygan edi va umri bino bo‘lib, 1790-yil qamali 

to‘g‘risida bir satr ham gap o‘qimagan bo‘lsa-da, uni Jyulenga batafsil 

hikoya qilib bera boshladi. Nemis dehqon unga og‘zini ochib qarab 

turardi, zero u har qalay fransuzchani biroz bilar va knyazning bema’ni 

gaplarni qanday qalashtirib tashlayotganini yaqqol tushunardi. Biroq 

shu tobda Jyulenning xayoli dehqon o‘nlab turgan gaplardan benihoya 

uzoq edi, qahramoiimiz bu yigitga ajablanib tikilardi, uinig kelishgan 

qaddi-qomati va egarda chiroyli o‘tirishiga qoyil qolardi.

«Mana buni baxtli desa bo‘ladi! – deya o‘ylardi u. – Shimining 

ajoyibligini qarang! Sochlari ham juda hafsala bilan tekislangan! Ah! 

Qani endi men ham unga o‘xshagan bo‘lsam, shunda Matilda uch kun 

sevganidan so‘ng mendan ko‘ngli qolmagan bo‘lardi!»

Knyaz, nihoyat, Kel qamali to‘g‘risida hikoya qilib bo‘lgach, Jyulen 

tomon o‘girildi:

– Bu deyman, indamas rohibning o‘zi bo‘lib qolibsiz-ku, – dedi 

u. – Chamamda, men bir vaqtlar Londonda sizga o‘rgatgan jiddiylik 

qoidasiga haddan tashqari rioya qilib yuboribsizmi, deyman. Ma’yus 

---

437

ko‘rinish o‘zini yaxshi tutish sirasiga kirmaydi. Ma’yus emas, zeri-

kayotgandek bo‘lib ko‘rinmoq kerak. Agar ma’yus ko‘rinsangiz, bu 

demak, sizga nimadir yetishmayotgan, biror ishda muvaffaqiyatsi-

zlikka uchraganingiz bo‘ladi. Bu bilan siz o‘zingizni ko‘rimsiz qilib 

ko‘rsatasiz. Va, aksincha, agar siz zerikayotgan bo‘lsangiz, sizning 

ko‘nglingizni ovlamoqchi bo‘layotgan odamning o‘zi noqulay ahvolga 

tushib qoladi. Qanday jiddiy xatoga yo‘l qo‘yganingizni tushuning 

axir, azizim.

Jyulen og‘zini ochib, ularning gapiga quloq solib turgan dehqonga 

bir ekyu uzatdi.

– Juda yaxshi, – deya gap qotdi knyaz, – sizda nazokat va saxovat 

bor ekan! Juda, juda ham yaxshi! – Shunday deya u otini yeldirib ket-

di. Qalbi ahmoqona bir zavqqa to‘lgan Jyulen uning ortidan ot qo‘ydi.

«Ah, agar men shunday bo‘lganimda edi, Matilda mendan anavi 

Kruaznuani afzal ko‘rmasdi!» U knyazning bu bema’ni tentakligidan 

qanchalik achchig‘lansa, o‘zidan shuncha qattiqroq nafratlanar va 

o‘zi ham shunday bo‘la olmasligidan o‘kinib, knyazning bu qiliqlariga 

qoyil qolar edi. Inson zotining o‘zidan o‘zi jirkanishi bundan ortiq 

bo‘lmasa kerak.

Knyaz chindan ham Jyulenning nimadandir ruhi tushganligiga 

ishonch hosil qildi.

– Gap bunday, azizim, – dedi u ular Strasburgga kirib borishar 

ekan. – Bu ishingiz yaramaydi endi. Nima, butun boyligingizdan 

ajralib, xonavayron bo‘ldingizmi? Yoki, ehtimol, biror aktrisa qizni 

sevib qolgandirsiz?

Ruslar fransuzlarning urf-odatiga juda taassub qilishadi-yu, lekin 

bu sohada ular taxminan ellik yil orqada yurishadi. Hozir ular Lyudo-

vik XV asriga taqlid qilishardi.

Sevgi haqidagi bu hazil-huzul gaplardan Jyulenning ko‘ziga tirqi-

rab yosh chiqib ketdi. «Xo‘sh, bu ajoyib yigit bilan maslahatlashsam 

nima qiladi?.. » – deya xayolidan o‘tkazdi u.

– Ha, do‘stim, – dedi u knyazga qarab, – siz chindan ham dilim-

dagini topdingiz. Afsuski, men oshiq bo‘lib qoldim; undan ham 

battari, mendan yuz o‘girishdi. Dilbar bir ayol, u shu yerga yaqin bir 

shaharchada yashaydi, meni uch kun sevdi-yu, keyin esa birdan quvib 

yubordi, shundan juda ruhim tushib yuribdi.

So‘ngra u kiyazga soxta ismlar bilan Matildaning fe’l-atvori va 

xarakterini tasvirlab berdi.

---

438

– U yog‘ini aytmasangiz ham bo‘ladi, – dedi Korazov, – hakimlik 

qiluvchiga ixlos qo‘ymog‘ingiz uchun sizning hikoyangizning davomini 

o‘zim aytib beraman. Bu yosh xonimning eri juda badavlat odam yoki 

ehtimol uning o‘zi juda asilzoda oiladan, menimcha shunisi to‘g‘riroq 

bo‘lsa kerak. Xullasi kalom, u mag‘rurlansa arziydigan ayol. 

Jyulen indamay bosh irg‘adi: yana biror gap aytishga uning ma-

tonati yetishmadi.

– Juda yaxshi! – deya javob qildi knyaz. – Mana sizga uch dona 

hapdori, lekin ancha achchiq o‘ziyam. Marhamat qilib, uni darhol 

yutib yuboring:

1. Har kuni o‘sha xonim bilan... uning ismi nima edi?

– De Dyubua xonim.

– Ismdan ham bergan ekan o‘zi! – deya xitob qildi knyaz qotib-qo-

tib kular ekan. – Yo‘q, kechirasiz, tushunaman, bu siz uchun muqaddas 

nom. Shunday qilib, siz har kuni de Dyubua xonim bilan uchrashib 

turmog‘ingiz kerak. Lekin zinhor o‘zingizni undan sovigandek yoki 

ranjigandek qilib ko‘rsatmang. Asrimizning buyuk qoidasi yodingiz-

da bo‘lsin: doim sizdan kutishayotgan ishning teskarisini qiling. Siz 

o‘zingizni uning iltifotiga erishganingizdan bir hafta avval qanday 

bo‘lsangiz, xuddi shunday qilib ko‘rsating.

– Eh, u paytda men mutlaqo xotirjam edim, – deya alam bilan 

xitob qildi Jyulen. – O‘zimcha, unga achinaman xolos, deya o‘ylardim.

– Parvonaning qanoti sham alangasida kuyadi, – deya uning gapini 

bo‘ldi knyaz, – dunyo kabi ko‘hna o‘xshatish bu.

1. Siz har kuni u bilan uchrashib turasiz. 

2. Siz asilzoda xonimlardan birining ko‘nglini ovlay boshlaysiz, 

lekin bu o‘rinda sira ham ehtiros namoyish etmaysiz, tushunarlimi? 

Sizdan yashirib o‘tirmayman, juda qiyin rolni ijro etmog‘ingizga to‘g‘ri 

keladi, siz ustomonlik qilmog‘ingiz lozim, lekin nayrangni sezib qo-

lishsa: tamom bo‘ldim deyavering.

– U juda aqlli, men esa g‘irt ahmoqman. Demak ishim chatoq, – 

dedi so‘niq tovush bilan Jyulen.

– Yo‘q, faqat siz, chamasi, men o‘ylaganimdan ham ko‘proq oshiq 

bo‘lib qolganga o‘xshaysiz. De Dyubua xonim, taqdir juda oliy nasab 

yoki sanoqsiz boylik ato etgan barcha ayollar kabi, faqat o‘z shaxsiyati-

ni o‘ylasa kerak. U sizga emas, o‘ziga ko‘proq e’tibor beradi, binobarin, 

u sizni bilmaydi. Dilida sevgi jo‘sh urgan o‘sha ikki-uch visol damlarida 

u o‘z xayolotiga zo‘r berib, sizning timsolingizda asl holingizni emas, 

balki o‘zi o‘ylab chiqargan qahramonni ko‘rgan.

---

439

Eh, jin ursin! Buning turgan-bitgani alifbo-ku, azizim Sorel, siz 

maktab bolasi emassiz-ku axir!..

Gap bunday! Qani, manovi magazinga kiraylik-chi, mana sizga 

ajoyib qora galstuk, uni Berlington-stritdagi Jon Andersonning o‘zi 

tikkan, deb o‘ylash mumkin. Marhamat qilib, uni taqib oling-da, 

bo‘yningizda osilib turgan anovi bedavo qora arqonni tashlab  

yuboring.

– Xo‘sh, ayting-chi, – deya davom etdi knyaz Strasburgning oldi 

zarbofchisining magazinidan chiqishar ekan, – qanday jamiyatda ara-

lashib yuradi o‘sha de Dyubua xonim? Yo Xudoyim! Shunaqayam ism 

bo‘ladimi! Jahlingiz chiqmasin, azizim Sorel, chin so‘zim, shunchaki 

og‘zimdan chiqib ketdi... Xo‘sh, kimning ko‘nglini ovlaysiz?

– Juda odobli bir ayol bor. Uning otasi paypoq fabrikasining egasi, 

nihoyatda badavlat odam bo‘lgan. Bu xonimning ko‘zlari juda ajoyib, 

bunaqasini sira ko‘rgan emasman, menga juda yoqadi bu ko‘zlar. U 

shaharning oldi ayoli hisoblanadi. Lekin barcha bu ustunliklariga 

qaramay, agar oldida tijorat va do‘konlar haqida so‘z ochishsa, xonim 

xijolat tortib, qizarib ketadi. Baxtga qarshi, uning otasi Strasburgning 

mashhur savdogarlaridan biri bo‘lgan ekan.

– Demak, – kula-kula uning gapini ilib ketdi knyaz, – agar firib 

berish haqida so‘z ochishsa, o‘sha jononingiz siz to‘g‘ringizda emas, 

o‘zi haqida gapirishyapti, deb o‘ylaydi. Uning bu tentakligi juda 

ajoyib va siz uchun g‘oyat foydali: u sizga xonimning ohu ko‘zlarini 

ko‘rganingizda es-hushingizni yo‘qotmasligingizga imkon beradi. 

Muvaffaqiyatga erishuvingiz muqarrar.

Jyulen de lya Mollar xonadoniga tez-tez kelib turadigan marshal-

ning bevasi de Fervak xonimni nazarda tutgan edi. Bu chet ellik go‘zal 

xonim marshalga uning o‘limidan bir yil oldin turmushga chiqqan edi. 

Chamasi, uning butun umri bir maqsadga: o‘zining fabrika egasining 

qizi ekanligini barchaning xotirasidan o‘chirishga bag‘ishlangandek 

edi, Parijda obro‘ orttirmoq uchun esa, u ezgulik tarafdori bo‘lgan 

xotinlarga boshchilik qilmoqqa jazm etgandi.

Jyulen knyazga sidqidildan qoyil qolgandi: uning barcha bu ten-

takliklariga ega bo‘lmoq uchun u hech nimani ayamagan bo‘lardi! ikki 

do‘stning suhbati juda cho‘zilib ketdi. Korazovning boshi osmonda edi, 

hali bironta ham fransuz uning so‘zlarini bu qadar uzoq tinglamagan 

edi. «Mana, nihoyat, maqsadimga ham erishdim, – deya tantana qilar-

di o‘zicha knyaz, – mening ustozlarim gapimga quloq solishyapti va 

mendan aql o‘rganishyapti».

---

440

– Demak, siz bilan kelishib oldik, – deya takrorlardi u Jyulenga 

o‘ninchi marta. – De Dyubua xonimning oldida o‘sha paypoq fabri-

kasining qizi bo‘lmish farishta bilan gaplashayotganingizda ehtiros-

dan asar ham ko‘rsatmaysiz. Xatlarda esa, aksincha, otashin ehtiros 

namoyish eting. Qotirib yozilgan ishqiy maktubni o‘qish – tegma nozik 

xonimga beqiyos lazzat bag‘ishlaydi, bunday maktubni o‘qiyotganida 

u huzur qilib dam oladi. Bu o‘rinda ustomonlik qilishingizga hojat 

qolmaydi, endi u o‘z qalbiga quloq solishi mumkin. Shunday qilib, 

unga har kuni ikkitadan maktub yo‘llang.

– Yo‘g-e, zinhor unday qilolmayman! – deya xitob qildi kapalagi 

uchib Jyulen. – Undan ko‘ra meni o‘g‘irga solib yanchsinlar, men ikki 

satr jumlani ham insho etolmayman, mutlaqo murdaman, azizim, 

qo‘limdan hech nima kelmaydi. Mayli meni shu yerda tashlab keta 

qoling, shundoq yo‘l chetiga yotaman-u jon beraveraman.

– Qandaydir jumla insho etasiz, deb sizga kim aytdi?

– Mening safar sandig‘imda olti jild ishqiy maktub yotibdi. Hamma 

turidan, har qanday ayol xarakteriga mos keladiganidan bor. Ezgulik 

tarafdori uchun ham topiladi! Mana do‘stim Kalisskiy Londondan o‘n 

uch chaqirim naridagi Richmond-Terrasda butun Angliyadagi eng 

go‘zal kvaker xonimga xushomad qilib yurgan edi.

Jyulen do‘sti bilan tun soat ikkida xayrlashar ekan, o‘zini endi u 

qadar baxtsiz his etmasdi.

Ertasi kuni knyaz uyiga kotibni taklif qildi, ikki kundan keyin esa 

Jyulen hafsala bilan nomerlangan hamda eng yuksak va eng zerikarli 

ezgulik ustidan g‘alaba qozonishga mo‘ljallangan ellik uchta ishqiy 

maktubga ega bo‘ldi.

– Ellik to‘rtinchi maktub yo‘q, – dedi knyaz, – zero Kalisskiyni 

yaxshi gap bilan quvib yuborishibdi. Lekin sizta baribir emasmi, 

oxir-oqibatda, paypoq fabrikantining qizi sizni ham haydab yuborsa 

nima qilibdi? Siz axir faqat de Dyubua xonimning yuragiga ta’sir 

o‘tkazmoqchisiz-ku.

Ular har kuni: ot minib birga sayr qilishardi. Knyaz Jyulenni juda 

yaxshi ko‘rib qoldi: Unga daf’atan qo‘yib qolgan mehrini qanday izhor 

qilishni bilmay yurgan knyaz oxiri yigitga badavlat merosxo‘r bo‘lmish 

o‘z xolavachchalaridan biriga uylanishni taklif qildi.

– Unga uylanganingizdan keyin esa, mening ta’sirim va manovi 

ordeningiz yordamida siz ikki yildan so‘ng polkovnik bo‘lib olasiz.

– Lekin bu xoch bilan meni Napoleon mukofotlagan emas-ku, 

buning yo‘rigi boshqa.

---

441

– Nima farqi bor? – deya javob qildi knyaz. – Uni Napoleon ta’sis 

etgan-ku, u baribir Yevropada eng oliy orden hisoblanadi.

Jyulen uning taklifiga deyarli rozi bo‘lib qo‘ygan edi-yu, lekin 

burchi oliy hazratning oldiga borishni taqozo etardi; Korazov bilan 

xayrlashar ekan; u do‘stiga xat yozishni va’da qildi. U o‘zi keltirgan 

maxfiy notaga javob oldi-da, Parij tomon yelib ketdi, biroq ikki kungina 

yolg‘iz o‘zi qolishi bilanoq Fransiya va Matildani tark etish Jyulenga 

juda katta musibat bo‘ladigandek tuyuldi. «Yo‘q, men Korazov taklif 

qilayotgan o‘sha millionlarga uylanmayman, – deya qaror qildi u. – 

Lekin bergan maslahatidan foydalanaman.

Axir ko‘ngilni ovlash san’ati – uning kasbi-ku. Mana, o‘n besh 

yildirki, u biror boshqa ish bilan qiziqmaydi, – hozir u o‘ttiz yoshda-ku 

axir. Uni aqli past deb bo‘lmaydi: u quv va epchil odam. Jo‘shqinlik, 

poeziya bunday xarakterga to‘g‘ri kelmaydi, uning ruhi prokurornikiga 

o‘xshaydi. U holda yanayam yaxshi, u to‘g‘ri mulohaza yurityapti, deya 

o‘ylashga asos ko‘proq bo‘ladi.

Ha, xuddi shunday qilish kerak: de Fervak xonimga xushomad 

qilaman. 

To‘g‘ri, sal zerikarliroq bo‘lsa kerak, lekin men uning ajoyib ko‘zla-

riga tikilib yuraman, bu ko‘zlar meni dunyoda hammadan ko‘proq 

sevgan o‘sha ko‘zlarga juda ham o‘xshab ketadi.

U chet ellik ayol, demak, o‘rganmoq uchun yangi xarakter bo‘ladi.

Men es-hushimdan ajralyapman, halok bo‘lyapman, shu boisdan 

ham o‘sha do‘stona maslahatga rioya qilishim va o‘z qalbimga quloq 

solmasligim kerak».