П. С. Султонов, Б. П. Ахмедов олий ўқув юртлари учун дарслик

9.Набототни асраб-авайлашга ўргатувчи таьлим ва тарбияни шакллантиришга
қаратилган тадбирлар экологик саводхонликнинг таркибий қисми бўлиб, атроф-муҳит
жумладан, ўсимликларни муҳофазалашда етакчи ўринлардан бирини эгаллайди.
Ўсимликларни муҳофазалаш тадбир-чоралари хақида фикр юритилар экан шунга
алоҳида эътибор зарур-ки, юқоридаги тадбирларни бир-бирига боғлиқ бўлмаган, хусусий
тадбирлар йиғиндиси деб эмас балки, бир-бирини тўлдирувчи яхлит тадбирлар тизими деб
тушиниш лозим. Уларни шароитдан келиб чиқиб комплекс тарзда қўлланилгандагина
кўзланган мақсадга тўлиқ эришиш мумкин.
ТЕКШИРУВ САВОЛЛАРИ
1. Биологик ресурслар ва уларнинг аҳамиятини таърифланг?
2. Ўсимликларни биосферадаги аҳамиятини тушунтиринг.
3. Ўсимликлар инсон учун қандай аҳамиятга эга?
4. Антропоген таъсир остида ўсимликларда дунёсида қандай ўзгаришлар рўй
беради?
5. Ўзбекистоннинг ўсимлик дунёси хақида нималар биласиз?
6. Ўрмон ёнғинлари хақида нималар биласиз?

---

7. Ўсимликларни муҳофазалаш чора-тадбирлари хақида маълумот беринг
8. Ўсимликларни муҳофазалашнинг технологик йўналишдаги чора-тадбирларини
қандай тушунасиз?
9. Ўсимликларни муҳофазалашнинг хуқуқий асосларини тушунтириб беринг
10. «+изил китоб»га киритиладиган ўсимликларни қандай тоифаларга ажратилади?
11. Ўзбекистон «+изил китоби» ва унга киритилган ўсимлик турлари хақида нималар
дея оласиз?
12. Ўсимликларни муҳофазалашнинг қандай экологик аҳамиятлари бор?
13. Республикамизнинг «Ўрмон тўғрисида»ги қонуни хақида нималар биласиз?
5.5. ХАЙВОНОТ ОЛАМИ ВА УЛАРНИ МУҲОФАЗАЛАШ.
Хайвонот дунёсининг биосфера ва инсон ҳаётида тутган ўрни.
Хайвонотлар(фауна) биомассаси буйича ердаги тирик организмларнинг бор йўғи 2% ини
ташкил этишига қарамай уларнинг биосфера ва инсон хаётида тутган ўрни беқиёсдир. Бу
уларда модда ва энергия алмашиниш жараёнини ўта тез кечиши, уларнинг юқори харакат-
чанлиги ва турларининг фавқулотда кўплиги билан изохланади. Сўнгги маълумотларга кўра,
сайёрамизда уларнинг 1,5-2 млн.га тури мавжуд. +арийиб барча экотизимларда хайвонлар
турлари сони бўйича ўсимликлардан устунлик қиладилар.
Хайвонлар биосферадаги биологик(кичик) модда айланишида иштирок этувчи мухим
компонентлардан бири хисобланадилар. Хар бир хайвон тури ўсимликлар томонидан
фотосинтез жараёнида синтез қилинган органик моддаларнинг бир қисмини ёки муайян бир
хилини парчалашга мослашган бўлади. Органик моддаларнинг қолган қисмини парчалашда
навбатдаги бошқа турлар босқичма-босқич иштирок этадилар. Шу тариқа тирик организмлар
нинг ўзаро «озиқланиш занжири» вужудга келади. Мана шу барқарор функция ва
эволюцион ривожланишни таьминлашда хайвонлар асосий ўринлардан бирини
эгаллайдилар.
Табиатдаги мавжуд хар бир хайвон тури ўзига хос ва мос бирор-бир функцияни
бажаради. У табиат учун ортиқча эмас. Бундан шундай экологик хулоса келиб чиқадики,
бирорта хайвон турини йўқотилиши ёки меъёридан ортиқча камайтириб юборилиши
биосферадаги жараёнларнинг маромини бузади ва табиий мувозанатни изидан чиқаради.
Экотизимда организмлар тури қанчалик ранг-баранг бўлса, унинг ташқи таъсирларга
бардошлилиги шунчалик юқори бўлади. Шунинг учун экологиянинг асоий вазифалардан
бири биологик ранг-барангликни сақлаб қолишдир.
Хайвонлар биосферадаги зарур табиий тозаланиш, ўз-ўзини бошқариш жараёнларида
ҳам етакчи ўрин тутадилар.
Илмий манбаларга кўра, хайвонларни сут эмизувчилар, қушлар, судралиб юрув-
чилар, амфибиялар, балиқлар, молюскалар, хашоратлар каби гурухлари мавжуд. Бу
гурухлар- нинг хар бири бир қанча турлардан ташкил топади.