P. S. Su L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish asoslari

3.4. Ifloslangan suvning inson salomatligiga ta ’siri
T a b iiy s u v la r ta r k ib id a 65 ga y a q in m ik ro e le m e n tla r 
an iq la n g an b o ‘lib, u la rd a n 20 tasi in so n lar, jo n iv o rla r va 
o'sim liklar hayoti uchun ju d a zarur. U lar tirik organizm lar va 
o'sim lik to 'q im alarid a, shuningdek, hayvonlar tanasida faol 
m o d d a la r bilan b irik ib , m u h im biokim yoviy ja ra y o n la rd a
q a tn a s h a d ila r. T irik o rg a n iz m la r h a y o ti, a y n iq s a , in so n
salomatligi uchun mis, rux, yod, m arganets, kobalt, tem ir kabi 
m ik ro elem en tlar h am d a kalsiy, kaliy, natriy , fosfor singari 
kimyoviy elementlar nihoyatda zarur. Lekin bunday m akro va 
m ikroelementlar tirik organizm lar uchun juda oz m iqdorda kerak 
b o 'la d i. S h un in g u ch un, u la rn in g m e ’yorini bilish m uhim
ah am iy atg a ega. Bu m o d d ala r organizm ga suv, oziq-ovqat 
m ahsulotlari bilan kirib, uning elem entlarga bo'lgan ehtiyojini 
qondirib turadi. Agar m akro va m ikroelementlar organizm larda 
yetishm asa, turli k a sallik lar kelib chiqadi. M asalan , in so n . 
organizm ida yod elem enti m e’yor d arajad a bo 'lm asa buqoq 
kasalligi, kalsiy va ftor elementi yetishmasa tishlam ing «kariyes» 
kasalligi kelib chiqadi. A ksincha, kalsiyning m e’yordan k o 'p
b o 'lish i b u y rak d a to sh hosil b o 'lish ig a , fto r esa «flyuroz» 
kasalligining kelib chiqishiga sabab bo'ladi.
Suv ta’sirida organizmda sodir bo'ladigan jarayonlarni tasavvur 
qilish uchun suvning tirik organizmlar uchun ahamiyati to'g'risida 
qisqacha to'xtalib o'tamiz. Yer yuzida yashovchi har qanday tirik 
mavjudot massasining asosiy qismini suv tashkil qiladi. Shuningdek, 
balog'at yoshiga yetgan kishilar tana og'irligining yarmidan ko'p 
qismini suv tashkil qiladi. Yosh ulg'ayib borishi bilan inson tanasida 
y o g ' to 'p la n is h i te z lash ib , suv m iq d o ri k a m a y a b o ra d i. 
Organizmdagi suvning 70% i protoplazmalar to'qimasida, 7% i qon 
tomirlarida (qon plazmasini hosil qiladi), 23% i to'qim alam i yuvib 
tu rish uchun s a rf b o ‘lar ekan. O v q at hazm qilish ja ra y o n i 
organizmning suv m uhitida kechadigan asosiy funksiyalaridan 
biridir. Suv har qanday oziq-ovqat mahsulotini erituvchi zarur 
eritm a ham dir. Suv bilan birgalikda ozuqa m o d d alar (oqsil, 
uglevodlar, yog'lar, mineral tuzlar) oshqozonga va ichakka so'riladi 
va qon tarkibiga o'tadi. Qon bilan esa organizm bo'ylab teng 
tarqaladi. Suvni organizmdan chiqarib yuboruvchi muhim yo'l

---

buy rak orqalidir. Buyrak orqali odam organizmidan sutkasiga 1000 
litr qon bilan birga suvning yarmi ham o ‘tadi. Bu yerda qon keraksiz 
m oddalardan tozalanadi. Bu m oddalam i esa organizmning turli 
a ’zolaridan suv olib keladi. Odam organizmida ro ‘y beradigan 
murakkab jarayonlardan so‘ng suvning bir qismi siydik orqali chiqib 
ketadi. Shuning uchun ham olim lar tom onidan suv va undagi 
kim yoviy m o d d alarn in g inson organizm iga t a ’siri m asalasi 
qadimdan ko'tarilib kelgan. Chunki, suvning kimyoviy tarkibi turli 
kasalliklar kelib chiqishida asosiy rolni o ‘ynaydi.
Hozirgi kunda aksariyat ishlab chiqarish korxonalarida toza suv 
k o ‘p m iq d o rd a ishlatilib, yaxshi to zalan m asd an ochiq suv 
havzalariga tashlanishi oqibatida suv havzalaridagi tabiiy suvning 
kimyoviy tarkibi o ‘zgarib ketmoqda. Bu hoi aholi orasida turli xil 
kasalliklarning tarqalishiga olib kelmoqda. Keyingi yillarda olib 
borilgan tadqiqotlar tabiiy suvlar tarkibida suvning qattiqlik 
ko ‘rsatkichini belgilovchi kalsiy va magniy tuzlari bilan birga yana 
12 ta element - berelliy, bor, kadmiy, kaliy, natriy va boshqa 
elem entlar doim birga uchrashi, u lar o ‘rtasida korrelyatsion 
bog‘liqlik borligini ko'rsatadi. Qattiqlik xususiyatiga ega bo‘lgan 
suvdan ko‘p iste’mol qilinganda organizmda, aniqrog‘i, odamning 
o ‘t va siydik qopida, siydik yo‘lida, shuningdek, buyragida toshlar 
paydo boiad i. Aholi o'rtasida suv orqali bo‘ladigan va yuqadigan 
kasalliklarning kelib chiqishida ichimlik suvlari tarkibidagi azot 
girbidlar va azot nitratlar indikator rolini o ‘ynaydi. Bu m oddalar 
bilan zaharlangan kishilarda quwatsizlik, rangsizlik kabi alomatlar 
kuzatiladi. Odatda nitratlar qonda metgemoglabin hosil qilmasa- 
da, dispepsiya, disbakterioz kasalliklari ta ’siridaazot nitratlar azot 
nitritlarga aylanadi, nitratlarning ichaklarda so‘rilishi qondagi 
metgemoglabin miqdorini oshirib yuboradi.
Keyingi yillarda gigiyenistlar e’tiborini jalb etayotgan omil 
nitrozam inlar b o ‘lib, ular sanoatda keng qo'llaniladi. U lar suv 
havzalarida ham, tabiiy holda ham inson organizmida sintezlana 
o lad i. N itro z a m in la r ra k k a sa llig in i tu g 'd iru v c h i fao l -
k o n s e ra g e n m o d d a b o ‘lib , s u v d a y ax sh i e riy d i. U la r
sug‘oriladigan yerlardan suv havzalariga quyiladi va tarkibida 
u sh b u m o d d a la r m av ju d b o ‘lg an s u v la rd a n fo y d a la n is h
natijasida ular inson organizmiga o ‘tadi.

---

Hozirgi kunda aholini gigiyena talablariga javob beradigan toza 
ichimlik suvi bilan ta ’minlash, insonlar salomatligini muhofaza 
qilishning asosiy omillaridan bo‘lib qolmoqda. Aholini toza ichimlik 
suvi bilan ta ’minlash, suv orqali tarqaladigan yuqumli kasalliklardan 
asrash va suvning kim yoviy tark ib h m ig o ‘zgarishidan kelib 
chiqadigan zaharlanishlaming oldini olish muhim ahamiyat kasb 
etadi. Suvning sifati va tabiiy holatining buzilishi, ular tarkibida 
yuqum li kasalliklar q o ‘zg‘atuvchi m ikroorganizm lar va gijja 
tuxum larining ham da tu rli kim yoviy m o d d alar m iqdorining 
ko‘payib ketishi albatta inson salomatligiga ziyon yetkazadi. Xavfli 
yuqumli kasalliklar ichburug*, gepatit, qorin tifi, paratif, diarreya 
kabi kasalliklarning kelib chiqishiga suv asosiy rol o'ynaydi. 
Tarixdan m a’lumki, bir qator m am lakatlarda suv orqali tarqalgan 
vabo va turli oshqozon-ichak kasalliklaridan ko‘plab odamlaming 
yostig‘i qurigan. M asalan, 1971-yilda M eksikada ichterlam a 
epidemiyasiga 100 ming kishi chalingan, ichburug* kasalidan esa 
15 ming kishi halok bo‘lgan. Suv havzalarida vabo vibrioni, vabo, 
ichterlama, ichburug‘ mikroblarining ko'payishi aholi orasida aynan 
shu kasalliklarning tarqalishiga sabab bo‘ladi. Keyingi paytlarda 
ichak kasalliklari, sariq, polim ilit va boshqa kasalliklarning 
tarq alish id a suv tark ib id ag i viruslarning roli k a tta ekanligi 
aniqlangan. Chunki, ular suv muhitida uzoq m uddat yashashlari 
mumkin (13-jadval).
13-jadval