|
O qava suvlar.
Yer usti va yer osti suvlarini har xil m oddalar
va m ikroorg anizm lar ifloslantiradi. N a tija d a suvning sifati
y o m o n lash ib , ichish va ish latish g a yaroqsiz holga keladi.
M aishiy-kom m unal x o 'ja lik la rd a , sa n o at k o rx o n alarid a va
qishloq xo'jalik yerlarini sug'orishda ishlatilgan suvlarning ochiq
suv havzalariga tushishi hisobiga undagi suvlar ifloslanadi.
M a ’lum otlar shuni ko 'rsatad ik i, aholisi bir m illiondan ortiq
bo'lgan shaharda bir kecha-kunduzda o 'rtach a 600 ming m 3 toza
suv ishlatilsa, uning 500 ming m 3 oqava suvga aylanadi.
Oqava suvlar
deb qishloq xo'jalik yerlarini sug'orishda, sanoat
korxonalarining texnologik jarayonlarida va maishiy-kommunal
xo'jaliklarda foydalanib turli zararli m oddalar bilan ifloslangan
suvlarga aytiladi. K o ‘p hollarda yog'in-sochin suvlarini ham
oqava suvlar qatoriga kiritiladi. Oqava suvlar tarkibiga k o ‘ra
mineralli, organik, bakterial va biologik ifloslangan suv turlariga
bo'linadi.
M ineralli
oqava suvlar tarkibida noorganik birikmalar
- qum , tuproq, ruda, shlak, m ineral tuz zarrachalari, kislotalar
va ishqorlar bo ‘ladi.
O rganik
oqava suvlar kelib chiqishiga k o ‘ra
ikkiga, y a ’ni o ‘sim liklar va hayvonlar tom onidan ifloslangan
suvlarga b o ‘linadi: agar suvda o'simlik, meva, poliz m ahsulotlari
va o'sim lik yog‘lari qoldiqlari bo'lsa, o ‘simlik mahsulotlari bilan
ifloslangan suv bo'ladi. H ayvonlarni boqish va saqlash vaqtida
ifloslangan suvlar, shuningdek, odamzod tomonidan foydalanib,
ifloslangan suvlar ham organik oqava suvlar deyiladi.
Bakterial
va biologik
ifloslangan suvlar deb esa kishilarning kundalik hayoti
d a v o m id a is h la tilib iflo s la n g a n su v la r va a y rim s a n o a t
korxonalari tom onidan organik xom ashyolarni qay ta ishlash
natijasida ifloslangan suvlarga aytiladi.
Q ishloq x o 'jalig i - eng y irik suv iste ’m olchisidir. Buni
ta sa v v u r qilish uchun q u y id ag i suv sarfi k o 'rsa tk ic h la rin i
k o ‘rsatib o ‘tish kifoya (12-jadval.)
12-jadval.
Lalmi yerlarda 1 kg mahsulot yetishtirish uchun suv sarfi, litr.
Mahsulotlar norni
Suv sarfi, litr
Don
750
fCartoshka
1500
Sholi
16-20
Boc'lar
7-8
Makkajo'xori
1,8-4,0
Sabzavotlar
3-8
Don ckinlari
1.8-3,2
Lyutserina
3-6
Paxta (1 tonna paxta xomashyosi uchun)
7,5 ming nr'
Molxonalarda (har bir bosh
uchun)
115 L'sut
C’ho'chqaxonalarda (har bir bosh uchun)
234 1/s ut
1 ta mol eo'shtini qayta ishlashda
500
1 kg sarin* yog‘ ishlab chiqarishda
10
1 tonna qand ishlab chiqarishda
100 m3
D unyo bo'yicha bir yilda kishi boshiga o 'rta c h a 30 m 3 suv
ish la ta d i. U n ing 1 m 3 ichish u ch u n sa rfla n a d i. B a ’zi bir
m am lakatlarda 1 kishiga yiliga bor-yo‘g‘i 2 m 3 suv to ‘g ‘ri keladi.
Sanoatda suv xomashyo, erituvchi, issiqlik tashuvchi va boshqa
m a q sa d la rd a ish latiladi. J u d a k o ‘p sa n o a t k o rx o n a la rid a ,
jum ladan, metallarni qayta ishlash, mashinasozlik, koks kimyosi,
issiqlik elektr stansiyalarida suv sovutkich sifatida ishlatiladi. Suv
issiqlik tashuvchi sifatida ishlatilganda ifloslanm aydi, biroq
xom ashyo jihozlarni sovitish uchun ishlatilganda suv turli xil
m oddalar bilan ifloslanadi.
Kim yo va neft kimyosi zavodlarida suv erituvchi sifatida
m ahsulotlar tarkibiga kiradi. N atijad a bu korxonalarda suv
mexanik aralashm alar va kimyoviy m oddalar bilan ifloslanib
oqava suvlar hosil qiladi. K im yo, q o g ‘oz ishlab chiqarish va
gidroliz zavodlarida, shuningdek, yengil va oziq-ovqat sanoati
korxonalarida ham ko‘p m iqdorda ifloslangan oqava suvlar hosil
b o ‘ladi. Hozirgi vaqtda eng k o ‘p ishlatilayotgan sintetik sirt
aktiv m oddalar ham suv havzalarini ifloslantiradi. Bu m oddalar
x o ‘jalik eh tiy o jlari uchun ishlatilad ig an suvlarga va h a tto
ichimlik suvlariga ham aralashib qolm oqda. Buning yom on
tomoni shundaki, agar m oddalar daryo suvlariga tushib qolsa,
suvning o ‘z-o‘zini tozalash jarayoniga salbiy ta ’sir ko'rsatadi.
Ham m a sintetik sirt faol m oddalar 3 ta sinfga b o ‘linadi. Bular:
sulfanatlar va ularning tuzlari, ionogen b o ‘lmagan m oddalar va
k a tio n a k tiv m o d d a la rd ir. S u lfa n a tla r s in te tik s irt fao l
m o d d ala rn in g asosini tashkil etad i. B ularga alk ilsu lfatlar,
sulfanollar, m onoalkilsulfanat kislotalarining tuzlari kiradi.
Ionogen b o ‘lm agan m o d d ala r sa n o atd a ishlab chiqarilgan
barcha sirt faol m oddalarning faqat 10 foizini tashkil etadi. Bu
m o d d ala r yuvish m ahsuloti sifatid a kam ishlatiladi, b iro q
sanoatda keng q o ‘llaniladi. K ation ak tiv , sirt faol m oddalar
sanoatda ishlab chiqarilgan yuvuvchi m oddalarning ju d a oz
qism ini ta sh k il etadi. U la rn i fa q a t dezinfeksiya qiluvchi
m oddalar sifatida ishlatish mumkin. Suv havzalariga sirt faol
m oddalar h ar xil yo‘llar bilan tushib qolishi mumkin. M asalan,
turm ushda sirt faol m oddalar vositasida tayyorlangan sovunlar
ishlatiladi, qishloq xo‘jaligida bu m oddalar ishtirokida pestitsidni
eritish uchun emulsiya tayyorlanadi. Bir kecha-kunduzda har
bir kishi o 'rta c h a 2,5 g sirt faol m odda ishlatadi. Agar har bir
f u q a ro b ir k e c h a -k u n d u z d a 1 2 5 -3 5 0 litr suv is h la ts a ,
x o‘jaliklardan oqib chiqayotgan oqava suvlar tarkibida 3-4 mg/
1 s irt fa o l m o d d a la r h o sil b o ‘la d i. Bu s u v la rg a s a n o a t
k o rx o n a la rid a g i o q av a su v la r ham q o ‘shilib, sh a h a rd a n
chiqadigan oqava suvlar tarkibida o 'rta c h a 5 mg/1 sirt faol
m o d d alar hosil b o ‘ladi. S an oat k o rx on alaridan chiqadigan
oqava suvlar tarkibida har xil sirt faol va yuvishda ishlatiladigan
su n ’iy m oddalar juda ko‘p bo'ladi. M asalan, to‘qimachilik va
ju n va h a y v o n terisig a ishlov b eru v ch i z a v o d la rd a hosil
b o ‘ladigan oqava suvlar tarkibida sirt faol moddalarning miqdori
5-50 mg/1 d a n 200 mg/1 g acha b o ‘lad i.S u v larn in g s a n o a t
k o rx o n a la ri to m o n id an iflo slan ish i s a n o a t k o rx o n asin in g
texnologik jarayonlariga, xomashyo va energiyadan foydalanish
ko'lam iga bog'liq holda juda xilma-xil va m urakkabdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
