P h aydarova

Dum um urtqalari. 
D u m q ism i b ir n e c h a o ‘n ta
u m u rtq a la rd a n ib o ra t. U la rn in g o ld in g ila ri d u m g 'a z a
um urtqalariga o'xshash, biroq tanalari uzun, k o ‘ndalang 
o ‘simtalari ingichkaroq, ostist o ‘simtalari esa uzunroq bo‘ladi. 
O rqadagi dum u m urtqalari sekin-asta kichrayadi, ostist 
o ‘simtalari yo‘qoladi va kalta-kalta suyakchalarga aylanadi.
Bosh skeleti. 
Suvda ham quruqlikda yashovchilarga qarshi 
o ‘laroq sudralib yuruvchilaming bosh skeleti suyaklardan (faqat 
hidlov va qisman eshituv bo‘limidagina tog‘ay saqlanib qol- 
gan) iborat bo‘lib, suyaklarning soni juda ko‘pdir. Bosh ske­
le tin in g m iya q u tisi 
(neurokranium) 
va 
yuz-visseral
bo‘limlari embrional rivojlanishda mustaqil taraqqiy etsa-da, 
voyaga yetgan hayvonlarda ular birikib ketadi. Bosh skeletning 
tarkibiga birlamchi almashinuvchi va ko‘p sondagi 
ikkilam-
chi — qoplovchi 
suyaklar kiradi.
Miya qutisi 
(neurokranium). Ensa bo‘limida to ‘rtta: ikki­
ta 
yon ensa, 
bitta 
ustki ensa 
va bitta 
asosiy ensa 
suyaklari 
bor (69-rasm). Bular kelib chiqish jihatidan birlamchi suyak- 
lardir. Bu suyaklar 
katta ensa teshigini 
o ‘rab olgan. Ensa 
teshigining ostida bitta 
ensa bo‘rtmasi 
b o ‘lib, buning vu-
123

---

judga kelishida asosiy ensa suyagi hamda yon ensa suyaklari 
ishtirok etadi.
69-rasm. Echkemarning
bosh skeleti:
A — yo n to m o n id an , В — ostidan, 
1 —
u stid an , G — orqasidan ko'rinishi: 
1-asosiy en sa suyagi, 2-yon en sa 
uyagi, 3-yuqori ensa suyagi, 4-katta 
nsa teshigi, 5-ensa b o 'rtm a si, 6-oldin- 
i q u lo q suyagi, 7-asosiy p o n asim o n
uyak, 8-dim og‘ suyagi, 9-tepa suyagi,
O-manglay suyagi, 11-burun suyagi, 12- 
aanglay oldi suyagi, 13-ko‘z oldi suy- 
gi, 14-ko‘z yosh suyagi, 15-yuqori 
hakka ch u q u ri, 16-manglay orq a suy- 
gi, 17-tangacha suyak, 18-jag‘old i suy- 
gi, 19-ustki ja g ‘ suyagi, 20-yonoq suy- 
gi, 2 1-kvadrat-yonoq suyagi (reduksi- 
alanishi sababli pastki chakka yoyn- 
ng uzilgan jo y i), 22-kvadrat suyagi, 23- 
lanotsim on suyak, 24-tanglay suyagi, 
5 -y u q o r i q a n o ts im o n s u y a k , 26- 
:o‘ndalang suyak, 27-burchak usti suy- 
gi, 28-tish suyagi, 29-burchak suyagi,
O-birikuvchi suyak, 31-toj suyagi.
Sudralib yuruvchilarda bitta ensa bo‘rtmasining bo‘lishi ular 
uchun xarakterlidir. Boshning bitta ensa b o ‘rtmasi orqali bi­
rinchi b o ‘yin umurtqasi — atlasga birikishi sudralib yuruvchi­
lar boshining harakatchanligini ta ’minlaydi.
Eshituv b o ‘limida birlamchi suyaklardan faqat bir juft (har
124

---

tom onda bittadan)