P h aydarova

oldingi quloq suyagi 
saqlanib qolgan, 
boshqa ikkitasi esa qo'shni suyaklarga (ustki quloq suyagi 
ustki ensa suyagiga, keyingi quloq suyagi yon ensa suyaklari- 
ga) qo‘shilib ketadi.
Sudralib yuruvchilarning ko‘pchiligida 
ko‘zlararo to'siq
yupqa parda ko‘rinishida bo‘lib, faqat timsoh va kaltakesak- 
lardagina qisman mayda suyakchalar mavjud. Barcha sudralib 
yuruvchilarning hidlov bo‘limida suyaklar yo‘q. Bu bo‘lim 
tog‘ayligicha qolgan. Asosiy ensa suyagiga serbargina 
asosiy
ponasimon suyak 
qo‘shiladi. Bu suyak sudralib yuruvchilar 
va boshqa barcha amniotalarda miya qutisining tag tomonini 
va butun bosh skelet asosini tashkil etadi. Miya qutisi tubining 
oldingi qismida qoplag‘ich suyakdan faqat juft 
dimog' suyak­
lari 
yaxshi sezilib turadi.
Umurtqali hayvonlar uchun xarakterli bo‘lgan tubandagi 
qoplag‘ich suyaklar miya qopqog‘i va miya qutisining yon 
devorlarini hosil qiladi: toq 
tepa suyagi, 
bir juft 
manglay
suyagi 
va toq 
burun suyagi. 
Toq burun suyagi echkemar- 
larda qo‘shilib toq suyakka aylangan, boshqa sudralib yuruv- 
chilarda ular bir juft bo‘ladi. Echkemarning manglay suyak­
lari oldida juft 
mang-lay oldi suyagi, ko‘z oldi suyagi 
va 
ko‘z kosasining oldingi devorida juft 
ko‘z yosh 
suyaklari 
joylashgan.
Miya qutisining yuqorida aytilgan qoplag'ich suyaklaridan 
tashqari uning chakka yoylari tarkibiga kiruvchi suyaklar bor. 
Echkem arda 
ustki chakka chuqurchasi 
orqa 
manglay su­
yagi 
va ustki 
chakka yoy 
(tangachasimon suyakdan iborat) 
bilan chegaralangan. 
Pastki chakka yoy 
tarkibidagi 
kvadrat-
yonoq 
suyagi reduqtsiyalanganligi sababli yon chakka yoylari 
tashqi tomondan bekilmasdan ochiq qolgan. Shuning uchun echke- 
rnar bosh skeletining pastki chakka yoyi reduksiyalangan, ya’ni 
diapsid (ikki yoylik) tipda tuzilgan deyiladi. Ba’zi tur kaltakesak- 
larda qisman ustki chakka yoylar, ilonlarda esa har ikkala yoy
125

---

ham reduksiyalangan (manglay orqa suyagi bilan tangachasimon 
suyaklaming o ‘zaro birikmashgi natijasida har ikkala chakka 
chuqurchasi ham tashqi tomondan ochiq qoladi).