P h aydarova

Topshiriqlar:
0 ‘lkamiz faunasiga xos bo'lgan va kafedrada spirtda fiksirlangan
holda saqlanayotgan ayrim tur kaltakesaklar va ilonlarning sistema-
tik holatini aniqlagichlar asosida o'rganib, albomga yozib oling.

---

15-mashg‘ulot. QUSHLARNING
TASHQI TUZILISHI, PAT VA PAR QOPLAMI
Ob’ektning sistematik holati
Tip. 
Xordalilar - Chordata
Kenja tip. 
Umurtqalilar - Vertebrate yoki
Bosh skeletiilar 
- Craniata
Katta sinf. 
T o ‘rt oyoqlilar
-
Tetrapoda
Sinf. 
Qushlar
-
Aves
Turkum. 
Kaptarsimonlar - Columbiformcs
Vakil. 
K o ‘k kaptar
— 
Columba livia.
Kerakli materiallar va jihozlar: 
yangi o ‘ldirilgan kap­
tar va turli ekologik guruhlarga kiruvchi qushlarning tuxum- 
lari, pat va parlar komplekti, vannachalar, qo‘l lupasi, pred- 
met oynachalari, mikroskop; turii ekologik guruhlarga kiruv­
chi qushlarning tashqi ko‘rinishi, bosh hamda oyoqlari tuzili­
shi aks ettirilgan jadvallar.
Mashg‘ulotning maqsadi: 
kaptar misolida qushlar sinfi 
vakillarining tashqi tuzilishi va pat-par qoplamini o ‘rganish.
Ishning mazmuni: 
qushlar yuksak tuzilgan um urtqali- 
larning uchishga moslashgan alohida bir tarm og‘i hisoblanadi.
Qushlaming sudralib yuruvchilardan farq qiladigan progressiv 
belgilari quyidagilardir:
1. Nerv sistemasi ancha takomillashganligi va ayniqsa oliy 
nerv faoliyatining murakkablashganligi hamda sezgi organ- 
laridan ko‘rish va eshitish organlarining yuqori darajada rivo- 
jlanganligi;
2. Intensiv oziqlanishi va murakkab termoregulyatsiyaga 
bog‘liq bo‘lgan tana temperaturasining doimiyligi va yuqori 
bo‘lishi;
3. Yerda yurishi yoki daraxtlarda o ‘rmalash holatlarini 
yo‘qotmagan holda ularning uchishga moslashganligi;
135

---

4. Qushlarning ko‘payishi uya qurish, tuxumni bosib yo- 
tish, jo ‘jalarini boqish va ularni himoya qilish kabi murakkab 
bio-logik jarayonlar bilan kechadiki, bu albatta avlodlarining 
yuqori darajada yashovchanligini ta ’minlaydi.
Q ushlarning m azkur xossalari ular yosh sinf vakillari 
b o ‘lishiga qaram asdan butun yer yuzida keng tarqalgan. 
Umurtqali hayvonlar o ‘rtasida doimiy tana temperaturasi yoki 
gomoytermiya birinchi marta qushlardan boshlanadi. Albatta 
bu arteriya va vena qonlarining tam om an ajralganligi (yuragi 
to ‘rt kamerali va bitta o ‘ng aorta yoyi bor) va to ‘qimalarni 
kislorod bilan intensiv ta ’minlanganligi bilan bog‘liq. Nati- 
jada m oddalar almashinuvi tezlashadi va tana temperaturasin- 
ing doim iy b o ‘lishiga olib keladi. Qushlarning tuzilishini 
o ‘rganish jarayonida ularning sudralib yuruvchilarga o'xshash 
belgilari borligini ham ko‘rish mumkin.
Sudralib yuruvchilarga o ‘xshash belgilari:
1. Terisini yupqaligi va teri bezlarining deyarli yo‘qligi;
2. H ar xil shox hosilalarining kuchli rivojlanganligi;
3. Bosh suyagi bitta ensa o'simtaligi;
4. Bo‘g‘imlarining intertarzal qo‘shilishi;
5. Юoakasining borligi va hokazolar.
Ikkinchi tom ondan qushlarning uchishga moslanishi bilan 
ularda:
1. Oldmigi oyoqlarining qanotga aylanganligi;
2. Tanasining pat va parlar bilan qoplanganligi;
3. K o‘pchilik qushlar suyaklarining pnevmatikligi va yengil 
shoxsimon m oddali tishsiz tumshuqlarining borligi;
4. Qanotlarni harakatlantiruvchi katta va kuchli rivojlan- 
gan ko‘krak muskullarini biriktiradigan ko‘krak toj suyagi­
ning borligi;
5. Ko'plab vazifalami va ayniqsa qushlar uchganda nafas 
olishda muhim rol o ‘ynaydigan havo xaltachalarining paydo 
boiganligi;
136

---

6. Skeletining bir qator o ‘ziga xos xususiyatlari borligi;
7. Qushlarda siydik pufagining b o ‘lmasligi;
8. G ‘ovak zich tanadan iborat o ‘pkasining maxsus bog‘lamlar 
yordamida ko‘krak qafasining orqa devoriga yopishganligi;
9. U rg‘ochi qushlar jinsiy sistemasi keskin asimmetrik tu- 
zilgan (urg‘ochi qushlarning o ‘ng tuxumdoni va o ‘ng tuxum 
yo‘li yo‘q)ligidir.
Tashqi ko‘rinishi va tuzilishiga ko‘ra qushlar xilma-xildir. 
Tuzilishining xilma-xilligi yashash sharoitiga, harakatiga, ovqat- 
lanishiga va ovqat turiga bog‘liq.
Evolutsiya jarayonida qushlar birinchi o ‘rmonlarda keyin- 
chalik ochiq joylarga, botqoq va suv havzalarida yashashga 
o ‘tgan. H ar xil sharoitda yashashi munosabati bilan qushlar 
bir necha ekologik guruhlarga bo‘linadi va har bir ekologik 
guruhga kiruvchi qushlaming tashqi ko‘rinishida va tuzilishi- 
da o ‘ziga xos belgilari mavjud. Ayniqsa, oziqlanishiga va oz- 
iqa turiga qarab, ularning tumshuqlari shakli (74-rasm) va 
oyoqlarining ko‘rinishi (75-rasm) turli-tumandir.