87
3.5. Sakrashlar
Voleybolchilar ikki turdagi sakrashdan foydalanadilar – bir yoki ikki
oyoqda siltanish; ular yugurib yoki joydan turib bajariladi. Sakrashlar
ayrim o‘yin usullarida: hujum zarbalari, to‘siq qo‘yish, uzatishning
ayrim usullari va himoyadagi o‘yinlarda muhim tarkibiy qism
hisoblanadi.
Voleybolchilarning tayanch-harakat apparatlari elementlaridan
biomashinaning samarali elementlarini shakllantirish, o‘yinchilarga
balandroq sakrashga imkon berish usullarini muvaffaqiyatli joriy etib,
yugurgan va joyidan yuqoriga sakrashlarning fizik mohiyatini tushunish
zarur.
Voleybolchining sakrashi, boshqa harakatlar kabi, yerning tortish
kuchi ta’siri maydonida bajariladi. U yer yuzasida muntazam mavjid,
ya’ni sakrovchi va yerning markazi o‘rtasidagi masofa bir xildir, sakrash
balandligi unchalik ahamiyatga ega emas.
Voleybolchi sakrashni bajarishi jarayonida yerning tortishish kuchi
salbiy tezlanishni (ya’ni tezlik sekinlashuvini) keltirib chiqaradi, pastga
tomon harakatlardan esa ijobiy tezlanish kuzatiladi.
Sakrovchining yuqoriga ko‘tarilish tezligi qancha katta bo‘lsa,
voleybolchi shuncha yuqoriga sakraydi, bu siltanishdagi ma’lum vaqt
davomida qo‘yiluvchi kuch impulsi (boshqa har xil ehtimollar bilan)
belgilanadi.
Tezlik vektorining o‘zgarishi, harakatdagi voleybolchiga nisbatan
qandaydir burchak ostida tashqi kuchlar ta’sirida kelib chiqadi. Ta’sir
etuvchi tashqi kuch (yoki tashqi kuchga sabab bo‘ladigan ichki kuch,
masalan, tayanchning ta’sirlanish kuchi) uning kattaligi va burchagiga
bog‘liq tezlik vektori o‘zgarishini ta’minlaydi.
Sakrovchi gavdasining siljish yo‘nalishiga nisbatan 90
o
burchak
ostidagi kuch, yugurishning gorizontal tezligi vektori kattaligiga hech
qanday ta’sir ko‘rsatmaydi. U tayanchga suyanib, oyoq muskullari kuchi
ta’siri natijasida uning vertikal holati hisobidan uning kattaligi va tezlik
vektori yo‘nalishini o‘zgartiradi. Bunda tayanchning ta’sirlanish kuchi
vujudga keladi, u miqdor jihatdan tayanchga ta’sir kuchiga teng va
qarama-qarshi yo‘nalgan bo‘ladi. Tezlikning ikkala tarkibining natijasi
sakrovchi yo‘nalishi tezligini belgilaydi, shu tarzda tezlik vektori
o‘zgaradi.
Agar kuch harakatlanayotgan sakrovchining gavdasiga kichik
burchak ostida ta’sir etsa (izidan orqaga siltanishda), unda sportchining
88
yugurish tezligi vektori, itarilish kuchi bilan vujudga keluvchi gorizontal
tezlik vektori kattaligigacha o‘zgaradi. Gavdaning o‘sib boruvchi
gorizontal siljish tezligi vektori va vertikal tashkil etuvchining vektor
tezligi sakrovchi vektor tezligini belgilab beradi.
Itarilish mexanizmini tushunish va sakrash balandligini oshirish
shartlarini shakllantirishda sakrash jarayoni muskul energiyasidan
foydalanish samaradorligi jihatidan o‘rganilib chiqilishi lozim.
Mashqlar hisobidan muskullar faolligini oshirish usullari va
muammolari quyidagicha beriladi: sakrovchi mushaklari faolligini
hisobga olib, asosiy e’tiborni sakrash balandligini oshirish uchun muskul
energiyasidan samarali va tejamli foydalanish sharoitlarini izlash zarur.
Nazariy jihatdan sakrovchi gavdasining yugurish va pastlashish
tezligi qancha yuqori bo‘lsa (buning uchun ancha yuqoriga sakrashni
bajarish lozim), pastlayotgan gavdaning energiyasi suyak-muskul
tarmoqlarining egiluvchan elementlariga shunchalik ko‘p tarqatiladi.
Biroq, bu sakrovchining bo‘shashmagan holda siltanishga kuchi
yetadigan sharoitdagina imkonli bo‘lib, bu holatda, oyoq muskullaridagi
egiluvchan elementlarni quvvatlamasdan turib, foydasiz taranglashuv
jarayonida pasayayotgan gavdaning kinetik energiyasi sochilib ketadi.
Istalgan sakrashda yugurishning optimal tezligi va sakrash
balandligini tanlash o‘yinchining oyoq muskullari kuch xarakteristikasini
hisobga olgan holda amalga oshirilishi lozim, bu amortizatsiya va
siltanishda ularning bo‘shashgan tartibda ishlashini bartaraf etadi.
Oyoq muskullari qanchalik kuchli bo‘lsa, shunchalik katta tezlikda
yugurish va ko‘proq balandlikka sakrashni bajarish mumkin. Ushbu
aytilganlar yana shuni anglatadiki, vertikal sakrashni bajarishda
(masalan, to‘siq qo‘yish uchun), joyida turib sakrash uning balandligini
oshiradi.
Bir oyoqda siltanib sakrashda asosiy rolni tayanch oyoqda biroz
o‘tirib, oxirgi qadam bajaradi. Uni ko‘rinish jihatidan sakrash deb ham
bo‘lmaydi – yugurishning gorizontal tezligi, siltanishni amalga
oshiruvchi muskullar egiluvchan elementlarni “quvvatlash” uchun
deyarli yetadi.
Sakrash balandligini oshirish shartlarini ro‘yobga chiqarishga,
muskul faolligini boshqarish tegishli mexanizmlari ham yordam beradi.
Bu mexanizmlar evolyutsiya jarayonida yaratilgan va fiziologlarga
allaqachon
ma’lum
bo‘lgan
shartsiz
reflekslar
ko‘rinishida
mustahkamlangan. Bunda chap bo‘yin – tonik (faollik) va shartli
89
reflekslar haqida so‘z boradi. Muskullar tonusi faolligi ham tez nafas
chiqarilganda refleksiv holda oshadi.
Ularning
funksiyasi,
ma’lum
bir
sharoitlarda,
ishlovchi
muskullarning kuchli qisqarishini ta’minlovchi, kuchli efferent
signallarni shakllantirishdan iboratdir. Birinchi holatda boshni tezlik
bilan engashtirish lozim. Boshni birdaniga, masalan, orqaga (gavdaga
nisbatan) engashtirish gavdani to‘g‘ri tutib turuvchi muskullarning
tonusini oshiradi. Ikkinchi holatda muskullarni birdaniga cho‘zish kerak,
bu kuchlanish, qisqarishdan oldin bo‘lib, ballistik harakatlarda ularning
kuchini namoyon etishiga yordam beradi. Kuchlangan muskullarning
bunday oldindan cho‘zilishi oyoq muskullarida sakrovchi gavdasining
taranglashganda, amortizatsiya holatida yuz beradi. Uchinchidan,
yakuniy ballistik harakatni nafas chiqarish bilan birgalikda bajarish
lozim.
Endi siltanish va sakrsh mavjud variantlarini ko‘rib chiqamiz.
Sakrovchi qadamidan boshlaymiz. Hujum zarbalarini amalga
oshirishda yugurib kelib sakrashni bajarishda qadamni chap oyoqdan
birdaniga ikki marta, chapaqaylar uchun o‘ng oyoqda ikki marta bajarish
maqsadga muvofiqdir. Teskari tartibda sakrash (o‘ng oyoqli hujumchilar
uchun ikki qadamda) hujumchiga zarar keltiradi, uning harakatlarini
sekinlashtirib qo‘yadi va unchalik yaxshi natija bermaydi. Tayanchga
o‘ng tovonni oldinga qo‘ygan holda siltanishda (juda ko‘pchilik
o‘yinchilar sakrashni shunday bajaradilar), hujumchi to‘rga o‘ng yoni
bilan yaqinlashadi. Bu hujumchi voleybolchiga gavdani o‘ngga burishga
va qo‘llarni yozishga xalaqit beradi. Bir qator xatolarning paydo bo‘lishi
yoki mustahkamlanishi quyidagicha tashkil topadi: uruvchi qo‘lning
“yumshoq” sxemaga tushib qolishi, zarbada gavda burilishining ishtirok
etmasligi, qulochning qisqarishi va boshqalar.
Yana bir holatni ta’kidlash muhim: siltanish jarayonida oyoqning
tayanch bilan o‘zaro ta’sirini ta’minlash zarur, bu bilan yugurish va
sakrashda sakrovchi gavdasi kinetik energiyasi sochilishining kamayishi
mumkin. Bunga tovonni tayanchga egiluvchan – qattiq holatda qo‘yish
bilan erishiladi, buning uchun sakrashni har ikkala “qattiq” tovonda bir
vaqtda bajarish zarur.
Tayanchga tovonlarni ketma-ketlikda qo‘yish bilan siltanish
jarayonida oyoq muskullarining egiluvchan elementlari kamroq samarali
bo‘ladi. Bunday variantda voleybolchining taranglashgan holda
harakatlanayotgan gavdasi oldiniga bir oyoq bilan, keyin ikkinchisi bilan
sekinlashtiriladi. Bu siltanish vaqtini oshiradi, energiya sochilishiga
90
yordam beradi va oyoq muskullarining egiluvchan elementlarida uning
jamlanishini kamaytiradi. Tezlik bilan siltanish birinchi temp bilan
hujumni bajarishda, siljishdan keyingi to‘siq qo‘yishda, hujumchining
to‘pga kechikib chiqishida katta ahamiyatga ega.
Tayanchga oyoqlarni ketma-ketlikda qo‘yish odatda bir oyoqni
boshqasidan oldinroqqa qo‘yish bilan kuzatiladi (bir metrgacha).
Siltanish samaradorligi bunda pasayadi, “izma-iz quvishda” amalga
oshiriladi, bunda sakrovchining gavda og‘irligi bir oyoqdan ikkinchisiga
o‘tkaziladi, bu ma’lum darajada navbatma-navbat siltanishga olib keladi,
oqibatda esa, uning vaqt davomida “cho‘zilishi” bilan ta’sir kuchi
kattaligi pasayadi. Bunda kuchli egiluvchan harakatning “oltin qoidasi”
buziladi va yanada kuchli boshlang‘ich siltanish ta’minlanmaydi. Bu
bilan tezlantiruvchi oyoq mushaklariga energiya uzatish koeffitsienti
pasayadi, energiyaning jamlanishi va uning siltanish jarayonida
erkinlashuvi uchun egiluvchan son mushaklardan foydalanish darajasi,
kuch impulsi kattaligi muqarrar sur’atda pasayadi.
Shu tarzda, siltanish uchun tayanchga oyoqlarni taranglashtirish
jarayonida har ikkala tovonni bir vaqtda, bir chiziqqa, yugurish
yo‘nalishiga perpendikulyar holatda qo‘yish kerak. Siltanishni tovondan
oyoq uchiga tomon siljish bilan, “ballistik harakatlarning oltin qoidasini”
amalga oshirishga intilib bajarish maqsadga muvofiqdir.
Oyoqni tayanchga bunday qo‘yish usuli boshqa ustunliklardan
tashqari yana, ikkinchi himoya hududidan hujumda, hujum qilish
zonasiga “kirib qolish” xatosiga yo‘l qo‘ymaslikka va to‘rga yaqinroq
joydan to‘pga zarba berishga imkon beradi, bu hujumchining
imkoniyatlarini oshiradi. Siltanishning yana bir muhim mexanizmini –
sakrovchi qo‘l-oyoqlarining siltanish – qo‘l-oyoqlarning birgalikdagi
ishlash harakatlarini qarab chiqamiz.
Sakrovchi tomonidan qo‘l-oyoqlarning birgalikdagi harakatini
amalga oshirishda ikkinchi mushakning funksiyasini quloch yozishda
oyoq-qo‘llarning aylanma harakatlari natijasida vujudga keluvchi
markazdan qochma kuchning faqat vertikal tashkil etuvchisigina
bajaradi. Aynan uning kattaligi (oyoq muskullarini rivojlantiruvchi kuch
bilan birga) amortizatsiya va itarilish jarayonida tayanchga ta’sir
kuchining impulsini belgilaydi.
Qo‘l va oyoqlarning birgalikdagi harakatlari vertikal tashkil
etuvchisi tayanchga bilvosita – gavda va oyoqlar orqali ta’sir ko‘rsatadi.
Amortizatsiya va itarilish vaqtida u avvaliga, qo‘l-oyoqlarning aylanma
harakati bo‘yicha markazdan qochma kuch vektorining yerning tortishish
91
kuchi bilan tobora ko‘proq mos kelishi hisobidan tayanchga bosimni
ko‘paytiradi. Keyin esa itarilishni yengillashtiradi, chunki quloch yozish
jarayonida voleybolchi massasining bir qismi sifatida (birgalikda
harakatlanuvchi qo‘l-oyoqlar) vertikal uchishning ancha yuqori tezligiga
erishadi. Havoda tezliklarning tenglashuvi hisobidan harakat organlari
kinetik energiyasi qayta taqsimlanadi.
Shu tarzda, oyoq-qo‘llarga ta’sir kuchining ortishi aylanma
harakatning kinetik energiyasi oshishiga olib keladi, bu tashqi kuchlar
ta’sirida sekinlashuvda ortib boruvchi harakat energiyasiga o‘tib boradi,
bu qo‘l-oyoqlar uchun gavda va oyoqlar massasining inersiyasi bo‘ladi.
Oyoq-qo‘llarning maydondagi harakatini katta amplituda bo‘yicha
keng quloch yozishda bajarish kerak. Bunda kamida ikkita vazifa hal
etiladi:
1.
Uzoq masofa davomida harakatlanuvchi qo‘l-oyoqlar yuqori
tezlikka ega bo‘lishi mumkin (bu aylanma harakat uchun kinetik
energiya formulasida kvadratdan iborat bo‘ladi.
2.
To‘g‘rilangan holatdagi qo‘l-oyoqlar bilan keng qadam tashlab
bajarila-yotgan harakatda tayanchga eng katta bosim yaratiladi – bu
qo‘llarning pastki vertikaldan o‘tishi vaqtidagi holatiga mos keladi.
Ushbu holatda tezlanish belgisi teskarisiga almashinadi.
Mantiqan qo‘l-oyoqlar quloch yozish umumiy xarakteristikasi
oshirilishi (harakatda qo‘l-oyoqlar sonini va ularning inersiya
momentlarini ko‘paytirish hisobidan, bu qo‘l-oyoqlar geometrik
massasini tegishlicha o‘zgartirilganda mumkin bo‘ladi) sakrash
balandligining oshishiga olib keladi.
Biroq, doimo ham shunday bo‘lavermaydi. Masalan, qo‘l bilan
yonma-yon harakatlanish vaqtida bir oyoqdan foydalanilsa, ikkinchisi
bilan esa itarilsa, unda bo‘sh oyoqdagi faol harakat hisobidan
voleybolchi uchish tezligining ko‘payishi effekti, itarilishda qo‘yilgan
kuchning pasayishi bilan tenglashib qolishi mumkin. Chunki itarilish
ikkala oyoqda emas, bir oyoqda bajariladi.
Shunga e’tibor berish zarurki, sakrovchi gavdasining vertikal uchish
tezligi kuchning mutlaq ko‘rsatkichlari bilan emas, balki uning vaqt
davomidagi ta’siri –kuch impulsi bilan aniqlanadi. Kattaligi turlicha
bo‘lgan, turlicha vaqt oraliqlarida harakatlanuvchi kuchlar ta’sirida bir
xil natijaga erishish mumkin.
Tayanchdan bir oyoq bilan itarilgan holatda, o‘yinchi ikki oyoq
bilan sakraganidan ko‘ra kamroq kuch sarflashi va xuddi shunday
balandlikka sakrashi mumkin. Ehtimol, voleybolchilar uchun har ikkala
92
usuldagi itarilishdan keyingi gavda uchishining umumiy kinetik
energiyasi kattaligi to‘liq taqqoslanuvchan bo‘lishi ham mumkin, bunga
ularning mashq jarayonida taxminan bir xilda “ishlov” berilganligi sabab
bo‘lishi mumkin. Yengil atletikachilarga esa yugurgan holda balandlikka
sakrash bo‘yicha qoidalarda faqat bir oyoqda itarilishga ruxsat beriladi.
Demak, yugurish holatida bir oyoq bilan itarilish unchalik ham
yomon emas va shubhasiz ma’lum bir vaziyatlarda ustunlikka egadir.
Masalan, bir oyoqda sakragan holda to‘pga hujum zarbasi berilganda,
to‘r bo‘ylab uzatishlarda, uzunligi ikki metrgacha bo‘lgan to‘r bo‘ylab
o‘yinchining harakat trayektoriyasidagi aniq nuqtalar mo‘ljalga olinishi
mumkin. Bu to‘siq qo‘yuvchi raqiblarga qiyinchilik yaratadi, ular ham,
umuman olganda, xuddi shunday – bir oyoqda to‘r bo‘ylab sakrab “uchib
o‘tish”dan foydalanishlari mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |