O`zbekstan respublikasi’ joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi



Download 23,76 Kb.
bet1/4
Sana20.06.2022
Hajmi23,76 Kb.
#678928
  1   2   3   4
Bog'liq
2 5291928608124703518


O`ZBEKSTAN RESPUBLIKASI’ JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

A’JINIYAZ ATI’NDAG’I’ NO’KIS MA’MLEKETLIK PEDAGOGIKALI’Q INSTITUTI’
SIRTQI TA’LIM

FILOSOFIYA pa’ninen

TA’BIYAT FILOSOFIYASI temasinda

O’Z BETINSHE JUMISI



Qabillag’an: Idrisov R.
Orinlag’an: Seytbaeva M
JOBASI’
1.Insaniyat tariyxında ta`biyatqa bolg`an qatnaslardın` o`zgeshelikleri
2.Ekologiyalıq mashqalalardın` filosofiyalıq talıqlanıwı
3. Ekologiyalıq mashqalalardın` aldın alıw ha`m sheshiw jolları


1 Insaniyat tariyxında ta`biyatqa bolg`an qatnaslardın` o`zgeshelikleri
.Kosmik dene bolg`an Jer shama menen bunnan 6-6,5 mlrd jıl burın o`z –o`zinen payda bolg`an, 3,8 mlrd jıl burın Jerde o`mir belgileri payda bolg`an. Jer bizge belgili bolg`an aspan denelerinen sonısı menen ajıralıp turadı, onda tiri ta`biyat, yag`nıy o`mir bar demek.
Usı orında o`mirdin` o`zi ne? degen soraw tuwıladı. “Biosfera” ne?, biosferadag`ı o`mir?, degen sorawlar ko`ndelen` boladı.
“O`mir, - dep aytadı V.Đ. Vernadskiy, - planetamız sırtındag`ı ximiyalıq turg`ınlıqtın` u`zliksiz buzılıp turıwının` ullı sebebshisi. Ol Jer qabıg`ının` du`zilisi menen baylanıslı, ol siz Jer qabıg`ının` o`zi payda bolmag`an bolar edi”. Demek, o`mir, Jer da`slep, Jer qabıg`ının` xızmeti menen baylanıslı eken. Jer qabıg`ı bolsa onın` astında bolıp atırg`an fizikalıq–ximiyalıq protsesslerdin` o`nimi. Bunnan shıg`atug`ın ma`nis sonnan ibarat, o`mir Jerdin` perzenti.
Biraq bul ma`selenin` bir ta`repi. O`mir payda bolıwı ushın Quyash nurı da za`ru`r edi. Bul nur sebepli janlı barlıq o`zine za`ru`r bolg`an energiya menen ta`miynlenedi. Bul energiyanı o`simlikler fotosintez protsesinde o`zine ja`mlep aladı, haywanat du`n`yası usı tayar energiyadan paydalanadı.
Tiri tabiyat Jerde ken` tarqalg`an elementlerden, tiykarınan, vodorot, kislorod, uglerod, azot, temir ha`m basqalardan quram tapqan. Bul elementler Quyash sistemasındag`ı basqa panetalarda bar. Demek, gap o`mirdin` quramlı bo`liminde emes, balkim onın` jansız tabiyattan sıpat ta`repinen parqlanadı. O`mirge ta`n bul xarakter – tuwılıw, a`wlad qaldıriw ha`m o`lim. Biraq o`mir ma`nisi tek usılardan g`ana ibarat emes, sebebi ol 6 ta`g`dirde tirishilik takrarlanıwshı a`piwayı bir ha`diyseler jıynag`ınan ibarat bolıp qalar edi.
A`wlad qaldırıw protsesinde ha`r bir tu`r tolıq o`zinin` ko`rinisin payda qılıw menen shegaralanbaydı. Ba`lkim ha`r bir jan`a a`wlad, az mug`darda bolsa da, birqansha o`zgeriske ushıraydı. A`ne sol jan`a xarakter (qa`siyet) organizm jasap atırg`an ortalıqtın` sınawınan o`tedi. Eger ol jasaw ushın gu`reste paydalı bolsa, keyin ala saqlanıp rawajlanıp baradı. Natijede jan`a tu`rler kelip shıg`ıwı mu`mkin. eger, belgili tu`r barqulla o`zgerip turıwshı ortalıq sharayatında maslasa almasa, keyin ala kriziske ushıraydı.
Solay etip, Jer tariyxında tu`rler barqulla payda bolıp, rawajlanıp, o`zgeriske ushırap ha`m keyninde qa`wipke ju`z tutıp turg`an.
Jerde o`mirdin` payda bolıwı, son` tu`rlerdin` kelip shıg`ıwı ha`m keyninde haywanat du`n`yasınan insannın` ajralıp shıg`ıp, jan`a geologikalıq ku`sh da`rejesine ko`teriliwi tikkeley Jer ha`reketleri menen baylanıslı. Bul qanday ha`reketler?
Belgili bolg`anınday, Jer ju`zi okean ha`m materikler menen qaplang`an. Jerdegi ha`reketler materiklerdin` pu`tkilley joq bolıp, okean teren`liklerinin` sho`gindi deneler menen tolıp sayızlanıp qaliwına jol qoymaydı.
Jer sırtının` 100-120 km qalınlıktag`ı litosfera qabıg`ı, Jer mantiyasındag`ı konvektsion ag`ım sebepli barqulla gorizontal halatta jılısıp jılına tek 1-2 sm., geyde teren` okean shuqırlıqların, geyde ba`lent tawlardı payda etedi. Na`tiyjede, qurg`aqlıq penen suw maydanı, forması, pa`s – ba`lentligi, teren` – sayızlıg`ı barqulla o`zgerip turadı. Bul bolsa, o`z na`wbetinde, ıqlım o`zgeriwine alıp kelgen. Demek, biosfera (yun. bios – o`mir ha`m sphaira-qatlam) – jerdin` tiri organizmler tarqalg`an jayı, bo`limi, yag`nıy Jerdin` tirishilik tarqalg`an bo`limi. Biosferanın` tirishilik ko`rsetkishleri bar. Olar: 7
-o`simlikler (flora) menen haywanlar (fauna) arasındag`ı miqdoriy mutanosiblik;
-atmosfera quramındag`ı ximiyalıq eliment, birikpelerdin` belgili mug`darı;
-ekologiyalıq nızam ha`m nızamlar;
-birlemshi ha`m ekilemshi ekosistemalar ortasındag`ı mug`darlı ten` salmaqlılıq.
Biosferada tirishilik bar bolıwı ushın belgili mug`darda batpaqlıqlar, ko`ller, ta`biyat bo`legi, «ekilemshi ta`biyat”
– radioaktivlik, temperatura, basım, magnit maydanları, jırtqıshlar ha`m oljalar, o`simlikler ha`m haywanat a`lemi bolıwı lazım.
Tirishiliktin` payda bolıwı ha`m a`hmiyeti haqqında elege shekem alımlar bir pikirge kelmegen. Fridrix Nitsshe tamanınan tiykar salıng`an, keyinirek Koagess va T. Lessing ta`repinen rawajlandırılg`an ta`biiy – biologiyalıq talqında tirishik tabiiylik penen salıstırıladı ha`m ha`r qanday jasalmalıqqa qarsı qoyıladı. Usı bag`dar ta`repdarları ku`sh qu`diretti ulıg`laydı, ha`r qanday ideyanın` ju`zege shıg`ıwın adamlar yaki ja`miyetlik toparlardın` ma`pleri menen baylanıstıradı. Dil`te, Shpengler, Zimmel` o`mirdin` mazmunın ishki ruwxıy keshirmelerden izleydi.
Bergson pikirine ko`re, o`mirdin` mazmunı o`z –o`zin qayta islep shıg`arıw ha`m jan`a formalardı jaratıwdan ibarat.
Bazı paleontolog alımlar tirishiliktin` rawajlanıwın (taraqqiyotini) o`tmish – geologik basqıshlar menen yag`nıy paleontolog metod penen baylanıstıradı. Bul arqalı ha`zirgi da`wir protsesinen uzaqlasadı. Shınında da o`mirde u`lken o`zgerisler – megoevolyutsiya da`wiri on mın`lag`an jıllardı o`z ishine aladı. Ta`n alıw kerek, bugin u`lken taksonlar geologiyalıq o`tmishte payda boldı. Biraq, ha`zirgi zamang`a jaqınlasqan sayın 8 biologiyalıq jan`a payda etiw shen`beri kemeyip barmaqta. Sonnan na`tiyje shıg`arıp, bazı izertlewshiler evolyutsiyanı tamamlanıw (son`ına jetiw) kontseptsiyasın qollanbaqta.
Juwmaqlap aytqanda, tirishilik tarawı rawajlanıwdın` belgili bir basqıshında da`slepki alg`ashqı adamlar 3-5 million jıl burın bir tu`r sıpatında o`z –o`zinen payda bolg`an ha`m ha`zirgi fiziologiyalıq ha`m intelektual qa`biletke iye bolg`an adam – Homo sariens – Aqıllı insan bunnan 50-40 mın` jıllar burın payda bolg`an. Bul tipdegi adam miy yarım sharlarında rawajlang`an so`ylew tili orayının` payda bolıwı na`tiyjesinde onın` yadı ha`m pikirlewi aldıng`ı adam tiplerinen sıpat ta`repinen parıq etetug`ın halg`a kelgen. Na`tiyjede adamlar toda – toda bolıp jasawdan ja`ma`a`t bolıp o`mir su`riwge o`te baslag`an. Adamzattın` usı taqilette ja`miyet bolıp jasawg`a o`tiwi aqıbetinde jer ju`zinde Aqıl tarawı – Noosfera payda bolıp, biosferag`a ol aktiv ta`sir ko`rsete basladı.
Aqıbette, pu`tin tariyxıy rawajlanıw dawamında insan menen ta`biyat ortasındag`ı mu`na`siybet ku`sheyip barg`an. Đnsan ta`biyiy territoriyasız, suw, hawa, quyash ha`m topıraqsız jasay almaydı. Bul ko`rsetkishler onın` tirishiligin ta`miynleydi. Bunday qolay sharayat insan ushın tek Jer sharında bar.



Download 23,76 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish