O`zbekstan respublikasi’ joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

O`ZBEKSTAN RESPUBLIKASI’ JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

A’JINIYAZ ATI’NDAG’I’ NO’KIS MA’MLEKETLIK PEDAGOGIKALI’Q INSTITUTI’
SIRTQI TA’LIM

FILOSOFIYA pa’ninen

TA’BIYAT FILOSOFIYASI temasinda

O’Z BETINSHE JUMISI

Qabillag’an: Idrisov R.
Orinlag’an: Seytbaeva M
JOBASI’
1.Insaniyat tariyxında ta`biyatqa bolg`an qatnaslardın` o`zgeshelikleri
2.Ekologiyalıq mashqalalardın` filosofiyalıq talıqlanıwı
3. Ekologiyalıq mashqalalardın` aldın alıw ha`m sheshiw jolları


1 Insaniyat tariyxında ta`biyatqa bolg`an qatnaslardın` o`zgeshelikleri
.Kosmik dene bolg`an Jer shama menen bunnan 6-6,5 mlrd jıl burın o`z –o`zinen payda bolg`an, 3,8 mlrd jıl burın Jerde o`mir belgileri payda bolg`an. Jer bizge belgili bolg`an aspan denelerinen sonısı menen ajıralıp turadı, onda tiri ta`biyat, yag`nıy o`mir bar demek.
Usı orında o`mirdin` o`zi ne? degen soraw tuwıladı. “Biosfera” ne?, biosferadag`ı o`mir?, degen sorawlar ko`ndelen` boladı.
“O`mir, - dep aytadı V.Đ. Vernadskiy, - planetamız sırtındag`ı ximiyalıq turg`ınlıqtın` u`zliksiz buzılıp turıwının` ullı sebebshisi. Ol Jer qabıg`ının` du`zilisi menen baylanıslı, ol siz Jer qabıg`ının` o`zi payda bolmag`an bolar edi”. Demek, o`mir, Jer da`slep, Jer qabıg`ının` xızmeti menen baylanıslı eken. Jer qabıg`ı bolsa onın` astında bolıp atırg`an fizikalıq–ximiyalıq protsesslerdin` o`nimi. Bunnan shıg`atug`ın ma`nis sonnan ibarat, o`mir Jerdin` perzenti.
Biraq bul ma`selenin` bir ta`repi. O`mir payda bolıwı ushın Quyash nurı da za`ru`r edi. Bul nur sebepli janlı barlıq o`zine za`ru`r bolg`an energiya menen ta`miynlenedi. Bul energiyanı o`simlikler fotosintez protsesinde o`zine ja`mlep aladı, haywanat du`n`yası usı tayar energiyadan paydalanadı.
Tiri tabiyat Jerde ken` tarqalg`an elementlerden, tiykarınan, vodorot, kislorod, uglerod, azot, temir ha`m basqalardan quram tapqan. Bul elementler Quyash sistemasındag`ı basqa panetalarda bar. Demek, gap o`mirdin` quramlı bo`liminde emes, balkim onın` jansız tabiyattan sıpat ta`repinen parqlanadı. O`mirge ta`n bul xarakter – tuwılıw, a`wlad qaldıriw ha`m o`lim. Biraq o`mir ma`nisi tek usılardan g`ana ibarat emes, sebebi ol 6 ta`g`dirde tirishilik takrarlanıwshı a`piwayı bir ha`diyseler jıynag`ınan ibarat bolıp qalar edi.
A`wlad qaldırıw protsesinde ha`r bir tu`r tolıq o`zinin` ko`rinisin payda qılıw menen shegaralanbaydı. Ba`lkim ha`r bir jan`a a`wlad, az mug`darda bolsa da, birqansha o`zgeriske ushıraydı. A`ne sol jan`a xarakter (qa`siyet) organizm jasap atırg`an ortalıqtın` sınawınan o`tedi. Eger ol jasaw ushın gu`reste paydalı bolsa, keyin ala saqlanıp rawajlanıp baradı. Natijede jan`a tu`rler kelip shıg`ıwı mu`mkin. eger, belgili tu`r barqulla o`zgerip turıwshı ortalıq sharayatında maslasa almasa, keyin ala kriziske ushıraydı.
Solay etip, Jer tariyxında tu`rler barqulla payda bolıp, rawajlanıp, o`zgeriske ushırap ha`m keyninde qa`wipke ju`z tutıp turg`an.
Jerde o`mirdin` payda bolıwı, son` tu`rlerdin` kelip shıg`ıwı ha`m keyninde haywanat du`n`yasınan insannın` ajralıp shıg`ıp, jan`a geologikalıq ku`sh da`rejesine ko`teriliwi tikkeley Jer ha`reketleri menen baylanıslı. Bul qanday ha`reketler?
Belgili bolg`anınday, Jer ju`zi okean ha`m materikler menen qaplang`an. Jerdegi ha`reketler materiklerdin` pu`tkilley joq bolıp, okean teren`liklerinin` sho`gindi deneler menen tolıp sayızlanıp qaliwına jol qoymaydı.
Jer sırtının` 100-120 km qalınlıktag`ı litosfera qabıg`ı, Jer mantiyasındag`ı konvektsion ag`ım sebepli barqulla gorizontal halatta jılısıp jılına tek 1-2 sm., geyde teren` okean shuqırlıqların, geyde ba`lent tawlardı payda etedi. Na`tiyjede, qurg`aqlıq penen suw maydanı, forması, pa`s – ba`lentligi, teren` – sayızlıg`ı barqulla o`zgerip turadı. Bul bolsa, o`z na`wbetinde, ıqlım o`zgeriwine alıp kelgen. Demek, biosfera (yun. bios – o`mir ha`m sphaira-qatlam) – jerdin` tiri organizmler tarqalg`an jayı, bo`limi, yag`nıy Jerdin` tirishilik tarqalg`an bo`limi. Biosferanın` tirishilik ko`rsetkishleri bar. Olar: 7
-o`simlikler (flora) menen haywanlar (fauna) arasındag`ı miqdoriy mutanosiblik;
-atmosfera quramındag`ı ximiyalıq eliment, birikpelerdin` belgili mug`darı;
-ekologiyalıq nızam ha`m nızamlar;
-birlemshi ha`m ekilemshi ekosistemalar ortasındag`ı mug`darlı ten` salmaqlılıq.
Biosferada tirishilik bar bolıwı ushın belgili mug`darda batpaqlıqlar, ko`ller, ta`biyat bo`legi, «ekilemshi ta`biyat”
– radioaktivlik, temperatura, basım, magnit maydanları, jırtqıshlar ha`m oljalar, o`simlikler ha`m haywanat a`lemi bolıwı lazım.
Tirishiliktin` payda bolıwı ha`m a`hmiyeti haqqında elege shekem alımlar bir pikirge kelmegen. Fridrix Nitsshe tamanınan tiykar salıng`an, keyinirek Koagess va T. Lessing ta`repinen rawajlandırılg`an ta`biiy – biologiyalıq talqında tirishik tabiiylik penen salıstırıladı ha`m ha`r qanday jasalmalıqqa qarsı qoyıladı. Usı bag`dar ta`repdarları ku`sh qu`diretti ulıg`laydı, ha`r qanday ideyanın` ju`zege shıg`ıwın adamlar yaki ja`miyetlik toparlardın` ma`pleri menen baylanıstıradı. Dil`te, Shpengler, Zimmel` o`mirdin` mazmunın ishki ruwxıy keshirmelerden izleydi.
Bergson pikirine ko`re, o`mirdin` mazmunı o`z –o`zin qayta islep shıg`arıw ha`m jan`a formalardı jaratıwdan ibarat.
Bazı paleontolog alımlar tirishiliktin` rawajlanıwın (taraqqiyotini) o`tmish – geologik basqıshlar menen yag`nıy paleontolog metod penen baylanıstıradı. Bul arqalı ha`zirgi da`wir protsesinen uzaqlasadı. Shınında da o`mirde u`lken o`zgerisler – megoevolyutsiya da`wiri on mın`lag`an jıllardı o`z ishine aladı. Ta`n alıw kerek, bugin u`lken taksonlar geologiyalıq o`tmishte payda boldı. Biraq, ha`zirgi zamang`a jaqınlasqan sayın 8 biologiyalıq jan`a payda etiw shen`beri kemeyip barmaqta. Sonnan na`tiyje shıg`arıp, bazı izertlewshiler evolyutsiyanı tamamlanıw (son`ına jetiw) kontseptsiyasın qollanbaqta.
Juwmaqlap aytqanda, tirishilik tarawı rawajlanıwdın` belgili bir basqıshında da`slepki alg`ashqı adamlar 3-5 million jıl burın bir tu`r sıpatında o`z –o`zinen payda bolg`an ha`m ha`zirgi fiziologiyalıq ha`m intelektual qa`biletke iye bolg`an adam – Homo sariens – Aqıllı insan bunnan 50-40 mın` jıllar burın payda bolg`an. Bul tipdegi adam miy yarım sharlarında rawajlang`an so`ylew tili orayının` payda bolıwı na`tiyjesinde onın` yadı ha`m pikirlewi aldıng`ı adam tiplerinen sıpat ta`repinen parıq etetug`ın halg`a kelgen. Na`tiyjede adamlar toda – toda bolıp jasawdan ja`ma`a`t bolıp o`mir su`riwge o`te baslag`an. Adamzattın` usı taqilette ja`miyet bolıp jasawg`a o`tiwi aqıbetinde jer ju`zinde Aqıl tarawı – Noosfera payda bolıp, biosferag`a ol aktiv ta`sir ko`rsete basladı.
Aqıbette, pu`tin tariyxıy rawajlanıw dawamında insan menen ta`biyat ortasındag`ı mu`na`siybet ku`sheyip barg`an. Đnsan ta`biyiy territoriyasız, suw, hawa, quyash ha`m topıraqsız jasay almaydı. Bul ko`rsetkishler onın` tirishiligin ta`miynleydi. Bunday qolay sharayat insan ushın tek Jer sharında bar.