O`zbekstan respublikasi’ joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

3. Ekologiyalıq mashqalalardın` aldın alıw ha`m sheshiw jolları
Bugingi ku’n adamlardı ekologiyalıq jaqtan jan’adan ta’rbiyalawdı, qalay a’melge asırıw za’ru’rligi payda etpekte. Bunı iske asırıw ushın bilimlendiriw xızmetkerleri, den sawlıqtı saqlaw mekemeleri, xuqıq qorg’aw, ta’biyattı qorg’aw, ha’tte g’alaba xabar xızmetkerleri menen birgelikte is alıp barılsa, ju’da’ na’tiyjeli jumıs islengen bolar edi.
Xalqımızda «Qala jaslardiki», «Qalanın’ iyesi jaslar» degen hikmetli so’z bar. Olardın’ en’ qızg’ın, en’ quwanıshlı, baxıtlı jılları usı ana u’lkesinde o’tedi. «Ha’r kimnin’ tuwg’an jeri, Mısır sha’ha’ri» degendey, bul jer og’an qa’dirli, kiyeli bolıp kaladı. Sonlıqtan da, o’z ko’shelerine terek egip, gu’lge orap, ko’klemzarlastırıp, taza saqlaytug’ınlar da, onın’ ekologiyalıq 20 jag’dayg’a qosqan u’lesi esaplanadı. Mine, sonın’ ushın, jaslardı, ana ta’biyattı, o’z u’yimizdi, ha’wlimizdi, ko’shelerimizdi ju’rekten jaqsılawg’a, gu’llendiriwge o’z u’lesimizdi qosqan waqıtta g’ana, azda bolsa ja’rdem bergen bolar edik.
Xalıqtı ekologiyalıq jaqtan bilim ha’m ta’rbiya menen jetilistiretug’ın qurallardın’ biri bolıp a’debiyat penen iskusstvo esaplanadı. Sonın’ ushın da, a’jayıp shayır, jazıwshılarımız, kompozitor, xudojnik, akterlarımız bul xalıqlıq iske ten’dey ku’sh sarplawı kerek. Olar go’zzallıqlardı do’retip qoymastan, sonday is ha’reketlerge o’zleri de o’z u’lesin qosıwı kerek. Sebebi isskustvo sezimlerimizge ta’sir etip g’ana qoymastan, sanamızg’a, sonın’ menen birge is ha’reketlerimizge de ta’sir etedi.
Ekologiyalıq ta’rbiya boyınsha ha’r qıylı hu’jjetli ha’m ko’rkem filmler, teleko’rsetiwler, radio esittiriwler alıp barıwımız za’ru’r.
Ekologiyalıq ta’rbiyanın’ aldında turg’an wazıypa, do’gerek a’tirapımızdag’ı ta’biyattın’ insan o’mirindegi roli menen ornın, adamlardın’ ta’biyatsız, qorshap turg’an ortalıqsız jasay almaytug’ınday en’ a’hmiyetli xızmetti balalardın’ miyine kuyıp sanalı tu’rde men’gerip alıwına ja’rdem etiwdey juwapkerli mashqala turadı. Bul boyınsha Qaraqalpaqstan Respublikasının’ Konstitutsiyasında ko’rsetilgenindey-aq, do’gerek a’tiraptı qorshap alg’an ta’biyattı “Pukaralar ko’zdin’ karashıg’ınday etip qa’dirlep saqlawg’a minnetli” degen statyasın basshılıqqı alıp, nızamg’a ha’r bir azamattın’ so’zsiz itaat etiwine minnetli ekenligin jetkerip barıw kerek boladı.
Biz kay na’rseni ha’r ku’ni ko’rip diydarlasıp, onnan la’zzetlenip tursaq, baylanıslı en’ tu’pkilikli wazıypalardın’ biri ta’biyat penen insaniyat arasındag’ı qatnasıqlardı rawajlandırıwg’a maksimal da’rejede jag’day tuwg’ızıw kerek.
Ilimiy xızmetkerlerimiz ta’repinen jaslarımızdı ta’biyiy baylıqlar menen 21 olardın’ insan o’mirindegi a’hmiyeti menen tanısatug’ın ilimiy jaqtan da’lillengen usınıslardı islep shıg’ıwday u’lken jumıslar shıg’ıp tur. Ma’selen, adam o’mirinde o’simliklerdin’, haywanat du’nyasının’ tutqan roli degen temada diskussiyalar, do’ngelek stollar, alıp barıw, debatlar sho’lkemlestiriw, sonın’ menen olarg’a ta’biyattı saqlay biliwshiligin o’lshestirip juwmaq shıg’arıw uqıbın, jedel oyshıl xızmetin bayıtıp barıwda mashqalalı ma’selelerdi ortag’a qoyıp, problemalı situatsiyalardı tuwdırıp otırıwdın’ ju’da’ zor psixologiyalıq xızmetlerdi atqarıw talap etedi.
Tiykarg’ı ekologiyalıq faktor - tiykarınan abiotikalıq (jansız), biotikalıq (janlı), antropogen bolıp u’shke bo’linedi.
Abiotikalıq (jansız) faktorg’a - ıssılıq, jaqtılıq, radioaktivli nurlar, hawa basımı, ıg’allıq, kislorod, suwdın’ duzlıg’ı, samal ha’m.t.b. kiredi.
Biotikalıq (janlı) faktorlarg’a - tiri maqluklardın’ bir birine bolg’an ta’sirinin’ formaları. Mısalı, tiri organizm ha’m maqluklar awqatlıq zatlar deregi (o’simlik - haywanlar ushın, haywanlar - jırtqıshlar ushın) jasaw ortalıg’ı bolıp esaplanadı. Antropogen faktorlar - bul adamlardın’ organikalıq du’nyag’a ha’r qıylı ta’sirlerinin’ jıyındısı. Mısalı, an’shılıq, awıl xojalıq, sanaat, transport tarawların rawajlandırıp, planetamız ta’biyatının’ ku’shli o’zgeriwine ta’sir etedi.
Jaqın waqıtqa deyin bul atama tek qa’nigelerge ma’lim bolg’an. Ha’zir do’gerek a’tiraptı, ta’biyat baylıqlarına itibarsız bolıw, ta’biyatqa za’lel keltiriw, adam menen ta’biyat arasındag’ı baylanısları mashqalasın sheshiw jolg’a qoyılg’an. O’zbekstan respublikası4ın’ 1992 jıl 9 dekabrde qabıl etilgen nızamında «Ta’biyattı sırtqı ortalıqtan qorg’aw tuwrısındag’ı», «Sog’lom avlod uchun» ordenleri shıqtı. Jan’a «Ekologiyalıq ta’lim-ta’rbiya kontseptsiyası» kelip shıqtı. 22
Ekologiyalıq ta’lim degende jaslarg’a beriwliwi kerek bolg’an ta’biyat penen adamlar ortasındag’ı baylanıs bilimlerinin’ tu’sindiriliwi na’zerde tutılmaqta. Ekologiyalıq ta’rbiya bolsa, insandı do’gerek a’tirapqa say, baylanıslı tu’rde ta’rbiyalaw, ekologiyalıq ta’lim-ta’rbiya ulıwma ta’lim ta’rbiyanın’ jan’a tu’ri esaplanadı.
Ekologiyalıq ta’lim ta’rbiyanın’ bas maqseti jas a’wladtı do’gerek a’tirap ha’m onın’ mashqalaların aqılg’a say qa’liplestiriwden ibarat.
-Ortalıq do’gerekke jeke adam du’nyasına ta’siri;
-Ta’biyat ha’m onın’ a’hmiyetin anıqlaw;
-Ta’biyatqa muxabbattı rawajlandırıw, shan’araq ha’m oqıw orınları menen birge alıp barıw;
-O’z rayonının’, qalasın, awıl ha’m oqıp atırg’an ma’skanının’ do’geregin ko’klemzarlastırıw;
-Ta’biyattı qorg’awda ata-analardın’ roli;
-Ta’biyatqa bolg’an jaslarımızdın’ ko’z-qaraslarının’ jaqsı qatnasta bolıwın ta’miyinlew.
Ma`mleketimizde ekologiyalıq qa`wipsizlik, qorshag`an ortalıqtı qorg`aw ha`m ta`biyıy baylıqlardan aqılllı paydalanıw barısında:
Birinshiden, ma`mleketimizde ekologiyalıq huquqıy sistemanı, birdenbir ekologiyalıq strategiya ha`m ideologiya ha`m de ekonomikalıq ekologiyalıq basqarıwdı tupten qayta qurıw maseleine itibar qaratıw;
Ekinshiden, ekosistemanı ha`r qanday ko`riniwde pataslang`anlıg`ı ushın ja`ma`a`tshilik qadag`alaw;
U`shinshiden, puqaralarda ta`biyg`ıy ortalıqqa iqtıyarlı qarım-katnasta bolıwdı payda etiw ha`m de barqulla ekalogiyalıq ma`jbu`riyat ha`m wazıypa bar ekenligin ta`miynlew;
To`rtinshiden, ekologiya mashqalası birinshi nomerli “ku`n ta`rtibi”, dep belgilenip, bul barada respublikamız OAV xizmetnen ja`ne de ken` 23 paydalanıw; Besinshiden, ekologiyalıq ob`ektlerdin` tabiyg`ıy barlıq tı saqlawg`a , olardan aqıllı paydalanıw ha`m de nızamlı tu`rde qorg`awdın` xalıq ara usıl ha`m uslubların ken` qollanıw;
Altanshıdan, ta`big`ıy baylıqlardan aqıllı paydalanıw qa`delerine a`mel qılıwshı ekologik nızamlardı hu`rmet etiwshi , qonunlarimizni hurmat etuvchi, ekologiyalıq ilimiy – a`meliy izetrlewler ha`m da`stu`rler boyınsha birge islesiwdi alıp barıw
Jetinshiden, ekotizim turaqlılıqtın` pidayısı ha`m janku`yerlerin qollapquwatlaw;
Segizinshiden, mamleketimizde milliy kadrlar zahirasın (rezerv) payda etiw ma`qsetinde arnawlı ekolog – huquqtanıwshılar qa`nigeligi boyınsha ekolog – yuristler, ekolog – qadag`alawshılar, ekolog – sudlar, ekolog – prokurorlar, ekolog – politsiyashılar, ekolog – advokatlar, ekolog – ekonomistler, ekolog – jurnalistler, halıq aralıq ekolog – yuristlerdi jetilistirip shıg`arıw da`wir talabı.