23- Óz betinshe jumıs Tema

23- Óz betinshe jumıs
Tema: Dúnyadaǵı demografiyalıq mashqalalar
XX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap dúnya xalqınıń júdá tez hám tegis emes ósiwinen ibarat.
Eramızǵa shekemgi 10 mıń jıl awıl xojalıǵı revolyuciyasınıń basında planetamızda 10 million kisi jasaǵan, jańa dáwir basında bolsa -100 - 250 million kisi.
1830 jılda Jer xalqı 1 milliardqa jetti, 1930 jılda -2 milliardqa etdi, yaǵnıy xalıqtı eki esege asırıw ushın 100 jıl kerek boldı. Jer xalqı 1960 jılda 3 milliardqa jetti, 1990 jılda Jerde 4 milliard, 2003 jılda - 6, 1 milliard kisi jasaǵan.
BMT ekspertleriniń maǵlıwmatlarına kóre, 1999 -jıl 17-iyulda GMT menen saat 8:45 de Sarayevoda Jerdiń altı milliardinshi xalqı tuwılǵan.
Ótken mıń jıllıqta Jer xalqı 18 teńdey kóbeydi. Birinshi eki esege 600 jıl, ekinshisi 230 jıl, úshinshisi 100 jıl hám aqırǵı 38 jıl dawam etdi.
1975 jıldan 1985 jılǵa shekem xalıq hár jılı 77 millionǵa o'sdi, yaǵnıy. ortasha 1, 8% ga, rawajlanǵan mámleketlerde - 0, 5% ga, rawajlanıp atırǵan mámleketlerde - 2, 1% ga, Afrikada - 3% ga. Bunday ósiw pátleri insaniyat tariyxında hesh qashan belgilengenler etilmegen. 1999 jılda jer xalqınıń yarımınan ko'bi 25 jasqa deyingi.
XX ásirdiń ekinshi yarımında dúnya xalqınıń ósiw pátleriniń tezleniwi. tez-tez qońıraw etiń demografik jarılıw.
Xalıqtıń jarılıwına ekonomikanıń tikleniwi, úshinshi dúnya mámleketleriniń azat bolıwı, Ekinshi jáhán urısınan keyin medicinalıq xizmet kórsetiwdiń jaqsılanıwı, xalıqtıń, birinshi náwbette, hayallardıń górsawatlıǵı, rawajlanıp atırǵan mámleketlerde ǵarrılardıń social támiyinlenbegenligi sebep boldı.. Bunday sharayatta balalar (hám olardıń jumısı ) ata-analardıń turmıslıq súyenishi bolıp tabıladı. Jas balalar analardıńlarǵa salmaqli úy jumıslarında, ákelerge awıl xojalıǵında fizikalıq járdem kórsetediler. Social (pensiya ) támiynatı joq ekenligi sebepli, 2-3 dana úlken jaslı uwıllar ǵarrı ata-analardı bagıwları kerek. Qandayda bir kisi ushın bunı qılıw qıyın. Shańaraqta 2-3 er adam tuwılıwı ushın bolsa er-hayaldıń keminde 4-6 dana perzenti bolıwı kerek. Tiyisli medicinalıq járdem kórsetilmaganida bópeler óliminiń joqarılıǵı da dástúriy túrde tuwılishning joqarı dárejesine járdem beretuǵın faktor bolıp kelgen.
Mámleketler hám regionlar ortasında xalıq sanınıń ósiwi júdá tegis emes. Dúnya xalqı artıwınıń 95% kem rawajlanǵan mámleketler úlesine tuwrı keledi. Mısal ushın, Keniyada tuwılıw dárejesi (1000 ǵa bólingen hám 100 ge ko'paytirilgan xalıqtıń 1000 kisisine tuwılǵan balalar sanı ) 5, 8% ge shekem kóterildi hám biologiyalıq múmkin bolǵan shegaraǵa jaqınlasdı. Usınıń menen birge, Germaniya, Daniya, Italiya, Shvetsiya, Shveytsariya hám basqa bir qatar mámleketlerde tuwılıw dárejesi 1, 2 procentten kem.
Hár sekundta xalıq qısıqlıǵı 3 kisige asadı. 90 -jıllardıń ekinshi yarımında ósiw jılına 80 mln. ni quradı (1, 4%).
" Xalıqtıń jarılıwi" hám xalıqtıń tegis emes ósiwi bir qatar basqa mashqalalardıń kusheytiwine alıp keledi:

• 
  átirap -ortalıqqa júktiń artpaqtası (" demografik basım" faktorı );
  
• 
  etnik máseleler;
  
• 
  qashqınshılar mashqalası ;
  
• 
  urbanizatsiya mashqalası hám basqalar.
  

Demografik basım azıq-túlik hám ekologiyalıq jaǵdaynı quramalılastıradı. Zamanagóy ekonomikanı rawajlandırıw aymaqlıq hám janar may -sheki onim resurslarini talap etedi. Mashqalalardıń saldamlılıǵı sheklengen resurslar menen emes, bálki olardan paydalanıw tábiyaatınıń átirap -ortalıq jaǵdayına tásiri menen baylanıslı bolıp tabıladı.


Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. Jurayev R.H.,Tolipov U.Q., Sharipov Sh.S., “Uzluksiz ta’lim tizimida o‘quvchilarni kasb-hunarga yo‘nalitirishning ilmiy-pedagogik asoslari” T.:, Fan nashiryoti, 2004-yil.

2. M.Nuritdinova. “Tabiatshunoslik o‘qitish metodikasi”. T.: O‘qituvchi, 2005- yil