O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİm miNİstrliGİ

Sokrat (470-399 jj.) pikirleri bizge Platon h’a’m Ksenofont shıg’armaları, 
basqada zamanlasları h’a’m sha’kirtlerinin’ miynetleri arqalı jetip kelgen. Ol o’z 
ideyaların awızeki bayanlag’an, shıg’arma jazbag’an. Sokrat pikirleri boyınsha 
siyasiy h’a’kimiyat «en’ jaqsı» ja’miyet ag’zalarının’ qolında bolıwı lazım, olar 
basqarıwdı a’dep-ikramlılıq, pa’klik, a’dillik, isbilermenlik uqsag’an qa’diriyatlar 
tiykarında basshılıq etiwleri kerek. Sokrat o’zi jasag’an da’wirdegi Afina 
demokratiyasının’ kemshilikleri qatan’ kritika astına alg’an. 
Platon (427-347 jj.) Sokrattın’ sha’kirti, siyasat h’a’m ma’mleketlik qurılıs 
ma’selelerin filosofiyalıq turg’ıdan analizlegen birinshi filosof-oyshıl bolıp 
tabıladı. Onın’ «Ma’mleket», «Siyasatshı», «Parmenid», «Nızamlar» atlı 
shıg’armalarında siyasat, h’a’kimiyat, ma’mleket h’a’m onın’ formaları 
mashqalalarının’ h’a’rqıylı aspektleri ken’ tu’rde bayan etiledi. A’sirese, onın’ 
«Ma’mleket» atlı shıg’armasında a’dalatlılıq ma’selesi ken’ tu’rde dodalanadı. 
«Haqıyqıy h’u’kimdar o’zine kerekli na’rseni emes, al og’an bag’ınıshlıg’a kerekli 
na’rseni na’zerde tutadı».
14
Ayrım alıng’an adam, o’zinin’ talapların qanaatlandıra 
almaydı. Ol basqalarg’a kerek na’rselerdi o’ndiriwshi ekinshi adamg’a mu’ra’jaat 
etedi. Birewler basqalarg’a kerek na’rselerdi o’ndiredi, olar bolsa h’a’mmege 
tutınatug’ın bah’alıqlardı do’retedi. Usınnan ma’mleket kelip shıg’adı. A’dalatlıq, 
Sokrattın’ isenimi boyınsha, tek ayrım adamg’a g’ana emes, al bir pu’tin 
ma’mleketke ta’n. «Ko’p tu’rli na’rse kerek bolg’anlıqtan, ko’p adamlar birge 
jasaw h’a’m bir-birewge ja’rdem beriw ushın birlesiwi; bunın’day birgeliktegi 
ma’kan bizde ma’mleket degen at aladı».
15
Platon pikirinshe, adamlardın’ ta’biyg’ıy mu’mkinshiliklerine qaray miynet 
bo’listiriliwi kerek. Miynetti bo’listiriw talapqa say iygiliklerdi ko’plep o’ndiriwge 
alıp keledi. Usı talap adamlardı birlestiredi, ma’mleketti payda etedi. Usılay etip, 
ma’mleket ja’miyetlik kelisim negizinde payda boladı.
13
Қараңыз: 
Аристотель. Соч., Т.4. стр 467
14
Қараңыз:Платон. Соч., в 3 т. М., 1971. Т.3. ч.1. стр 118 
15
Қараңыз: Платон. Соч., в 3 т. М., 1971. Т.3. ч.1. стр 145 

---

19 
Platon ideal ma’mleket modelin ortag’a qoyg’an. Og’an tiykar etip Sparta 
h’a’m ellin, anıg’ırag’ı Afina demokratiyası alıng’an. Sonday-aq ideal ma’mleket 
kontseptsiyasının’ qa’liplesiwinde Platonnın’ «ideyalar du’nyası», «zatlar 
du’nyası» h’aqqındag’ı pikirleri negiz boldı. Onın’sha, bolmıs janlı ideyalar 
a’lemi, olar materiallıq emes, o’zgermes bolmıstı du’zedi. Al jerlik zatlarg’a 
keletug’ın bolsaq, bular ma’n’gilik ideyalardın’ sa’wlesi yakiy sayası g’ana. Suwla 
Ku’n sa’wlelengeninde, ideyalar du’nyası materiallıq du’nyada sa’wlelenedi. 
Platon ideal ma’mlekettin’ belgilerin h’a’rta’repleme bayanlaydı. Bunın’day 
ma’mlekette h’a’mme baxıtlı, onda a’dillik h’u’kimranlıq etedi. Baylıq h’a’m 
jarlılıq adamlardı buzadı. «Birinshisi israpkershilikke, erinsheklikke, jan’ashalıqqa 
basqası, jan’alıqtan basqa, - pa’skeshlikke h’a’m zulımlıqqa alıp keledi».Platonsha 
ma’mleket bir pu’tinlikte bolıwı, onın’ ko’leminde birlikti buzbaytug’ın shegarada 
bolıwı kerek.
Platon pikirinshe ta’rbiya eki tu’rde boladı: muzıkalıq – bul ruwx ta’rbiyası, 
gimnastikalıq – dene ta’rbiyası. Muzıkalıq ta’rbiyag’a poeziya, muzıka, mifler 
kiredi. Ma’mleket nızamların h’a’m ta’rtiplerin buzbaw, ma’mleketti qorg’aw 
kerek. Balalar jaqsı ta’rbiya alıwları, u’lkenlerge h’u’rmet etiwi, olarg’a orın 
beriwi, olar kelgende orınlarınan turıwı lazım. 
Platonnın’ ko’rsetiwinshe, ideal ma’mllekette mına to’rt a’diwlilik bolıwı 
sha’rt: danalılıq (mudrost), batırlıq (mujestvo), oy-pikirlilik (rassuditelnost), 
a’dalatlılıq (spravedlivost). 
Danalılıq – aqılg’a muwapıq qararlar qabıl etiw. 
Batırlıq – jaslıqtan nızamlar ta’sirinde ta’rbiyalanadı. 
Oy-pikirlilik – bul o’zin’nin’ h’a’zligin’, qa’lewin’ u’stinen h’a’kimiyattın’, 
jaman belgilerden bas tartıw, o’zin’di o’zin’ jen’iw. 
A’dalat – bul pu’tin. Demek, ma’mleket pu’tinlik maqsetinde du’ziledi, 
yag’nıy a’dillik ushın. Ha’rbir adam ma’mleketke kerek bolg’an h’a’m ta’biyg’ıy 
uqıpları boyınsha shug’ıllanıwı lazım. Ha’rkim o’z isi menen shug’ıllanadı, 
basqalar isine aralaspaydı. Bulda a’dalatlılıq! 

---

20 
Platon pikirinshe qorg’awshılar (straji) ulıwmalıq a’yellerge h’a’m balalarg’a 
iye boladı. Jaslardı h’a’mme na’rse u’yretiw kerek. Fizikalıq jaqtan kemshiligi bar 
bolıp tuwılg’anlar o’ltiriliwi kerek. 
Ja’miyette h’a’mme ulıwmalıq ma’p penen jasaydı. «Bul meniki» degenge 
orın joq. Onday aytqanda da, tek ma’mleket «bul meniki» dese g’ana, bul jaqsı. 
İdeal ma’mlekette h’a’mme puqara. Degen menen, xalıq h’u’kimdarlardı 
«qorg’awshılar», «ja’rdem beriwshiler» deydi, al h’u’kimdarar xalıqtı 
«to’lewshiler» h’a’m «bag’ıwshılar», al h’a’kimshilik etiwshiler birin-biri 
qorıqshılıqtag’ı joldaslar deydi. İdeal emes ma’mleketlerde «mazra», 
«h’u’kimdar», «qular» degen tu’sinikler boladı. 
İdeal ma’mlekette ulıwmalıq maqset, ulıwmalıq ma’p, ulıwmalıq menshik 
boladı. Hu’kimdarlar filosoflardan boldı. Ma’mlekette filosof h’u’kimdar bolmasa, 
ol el jawızlıqtan qutıla almaydı. Filosof (danalıqtı su’yiwshiler) dep oqıwg’a 
turaqlı tu’rde umtılıwshılardı, ilim menen shug’ıllanıwshılardı, shınlıqtı 
izlewshilerdi aytıw kerek. Shınlıq – bul go’zzal (prekrasnoe). Filosof – h’u’kimdar 
rasgo’y, h’a’rqanday o’tirikti biykarlawshı, shınlıqtı su’yiwshi bolıwı kerek. 
İdeal ma’mlekettin’ to’rt a’diwliligi – danalıq, batırlıq, oy-pikirlilik, 
a’dalatlılıq filosoflarg’a ta’n. Alaman «filosof bola almaydı» deydi Platon. Platon 
danalıqtı emes, al instinktti basshılıqqa aladı. Platon ideal ja’miyettin’ bolıwına 
tolıq isenedi. 
Platon ma’mlekettin’ to’mendegi tiplerin ko’rsetken: 
1. Monarxiya – bir jaqsı adamnın’ basqarıwı, onın’ buzılg’an forması – 
tiraniya. 
2. Aristokratiya – bir keshe jaqsı adamlardı basqarıwı, onın’ buzılg’an forması 
– oligarxiya. 
3. Demokratiya - ko’pshiliktin’ yamasa pu’tkil xalıqtın’ basshılıg’ı. Ayrıqsha 
atap o’tiw orınlı, Platon demokratiyanın’ buzılg’an forması ko’rsetpeydi, o’ytkeni, 
onın’ o’zi bar bolg’an h’a’m bolıwı mu’mkin bolg’an basqarıwlardın’ en’ 
jamanı».
16
16
Қараңыз: Платон. Соч. Т.4. М., 1994, стр.74 

---

21 
Platon «ma’mleket» shıg’armasında ma’mlekettin’ buzılg’an formaları, onın’ 
keselligi bolg’an formaların qatan’ sın astına aladı. Olar timokratiya, oligarxiya, 
demokratiya, tiraniya bolıp, Platon o’z kitabında h’a’rqaysısın ayrım-ayrım 
tallaydı, kelip shıg’ıw sebeplerin ko’rsetedi. Timokratiya – gestolyubie (marapattı 
su’yiw) h’a’m vlastolyubie (h’a’kimiyattı su’yiw (time grekshe - marapat). Onda 
bayıwg’a umtılıw, altın h’a’m gu’miske h’u’rmetti birinshi orıng’a shıg’arıw. 
Timokratiyada bilimlilik h’u’rmetlenedi, biraq adamlar derlik sawatsız, 
h’a’kimiyatqa bag’ınadı, biraq qullarg’a og’ada qatal, jaman qatnas boladı. Nızam 
tuwralı jaqsı so’zler aytılg’an menen, olar jasırın tu’rde buzıladı. Bul lakedoniya 
du’zimi. 
Oligarxiya - ko’p emes baylardın’ h’a’kimshiligi, jarlılar og’an 
qatnastırılmaydı, timokratiya oligarxiyag’a o’tedi. Oligarxiya demokratiyag’a alıp 
keledi.
Platon Afina demokratiyasın regress dep «onı moyınlamag’an». Afina 
polisinin’ da’slepki h’alına qaytıwdı a’rman etken. 
Platon idealı teokratiyalıq belgilerge iye, basında filosof h’u’kimdar turg’an 
aristokratiyalıq ma’mleket desek durıs boladı. K.Popper «Ashıq ja’miyet h’a’m 
onın’ dushpanları» atlı miynetinde Platonnın’ siyasiy ko’z-qarasların qatan’ sın 
astına aladı. «…Menin’she – dep jazadı K.Popper – morallıq ko’z-qarastın’ 
qarag’anda Platonnın’ siyasiy programması totalitarizm ramkasınan shıqpaydı 
h’a’m o’zinin’ tiykarı boyınsha onın’ menen birdey».
17
A’lbette, bunnan 2,5 mın’ 
jıl burın jasag’an Platondı h’a’zirgi zaman siyasat ilimi ko’z-qarasınan kritikalaw, 
sol tiykarda onı kommunizmnin’, fashizmnin’ h’.t.b. ko’plegen jaman 
teoriyalardın’ tiykarın salıwshı degenge kelisiw qıyın. Platondı liberalizm dushpanı 
sıpatında qarawda orınsız. Platonnın’ a’dillik, ten’lik, erkinlik tu’siniklerinin’ 
h’a’zirgiden basqasha ekeni de da’wsiz. A’yyemgi grek demokratiyasının’ 
tiykarg’ı printsipleri bu’gingiden basqasha. 
Platonnın’ siyasiy filosofiyasın adamzat ja’miyetinin’ siyasiy salasın sistemalı 
izertlewdin’ baslaması dep qaraw kerek. Platon og’ada ullı oyshıl, ullı shınlıqlardı 
17
Поппер К. Открытое общество и его враги. Т.1. Чары Платона. М., 1972, с.124 

---

22 
ashqan, a’lbette, u’lken kemshilikler jiberiwgede h’aqılı. «Platon adam ma’deniyatı 
tariyxının’ qandayda bir ma’n’gi problemasına aylang’an, h’a’m h’a’zirshe qashan, 
qalay, qanday jag’dayda h’a’m kim ta’repinen bul problema birotala tolıq 
sheshiletug’ınlıg’ı ko’z aldına keltiriw mu’mkin emes».
18
Aristotel ma’mleketlik h’a’kimiyattı klassifikatsiyalawda eki ideyanı tiykar 
qılıp aladı: birinshi ideya - ma’mlekettin’ ta’biyatı ja’miyette tu’rli mu’lk iyesi 
toparlarının’ u’stinligine h’a’m h’u’kimranlıg’ına baylanıslı; ekinshi ideya - 
ma’mlekettin’ ta’biyatı o’zinin’ maqset-muddaların, ma’plerin qanaatlandırıw 
ushın tu’rli ja’miyetlik toparlardın’ gu’res usıllarınan h’a’m qurallarınan kelip 
shıg’adı. Aristotel ma’mleketlik h’a’kimiyattın’ tu’rleri h’a’m ko’rinisleri 
ja’miyette bar bolg’an toparlardın’ h’a’r tu’r ekenliginen keltirip shıg’ardı. Ullı 
oyshıldın’ pikirinshe ja’miyettegi siyasiy ta’rtipsizlikler, awdarıspaqlar materiallıq-
mu’lklik ten’sizlikten boladı. Birewdin’ baxıtlı, pa’rawanlıqta, ko’n’il toqlıqta, 
ekinshinin’ baxıtsız, jarlı yag’nıy basqalardı talawshılıqta jasawı usıg’an baylanıslı. 
Ma’mleket, Aristotel boyınsha, bul – qatnas. A’weli qatnas sıpatında 
shan’araq kelip shıqqan. Shan’araqlar qatnasınan awıl (elat), urıwlar, olardın’ 
qatnasınan ma’mleket payda bolg’an. Demek, ma’mleket ta’biyg’ıy jol menen 
kelip shıqqan.
Adam ma’nisi boyınsha siyasiy, ol ma’mlekette jasaydı. Ma’mleketten tıs 
jasawshı adam normal emes. Ma’mleket jeke adamnan aldın boladı. Nızam h’a’m 
h’uqıqtan tıs bolg’an adam – en’ jaman adam. Ma’mlekettin’ bas maqseti – baxıtlı 
turmıs. 
Eger Platon ja’miyetti reformalawdı a’dalattan baslag’an bolsa, Aristotel