O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİm miNİstrliGİ

mu’lkshilikten baslaydı. Aristotel ulıwmalıq a’yeller h’a’m balalar tuwralı Platon 
pikirin jeterli tiykarlanbag’an dep esaplaydı. Platonnın’ ma’mlekettin’ birligi 
tuwralı pikirlerinde tiykarg’a iye emes dey otırıp, Aristotel ma’mleket o’zinin’ 
ta’biyatı boyınsha ko’plik, onı tek birlik dep qarasaq onda ol ma’mleket bolmay 
qaladı. Ma’mleketler sapalıq o’zgesheliklerge iye, onı du’ziwshi elementler 
h’a’rtu’rli. Aristotel ulıwmalıq mu’lkshilik ideyasına qarsı bolg’an, ol jeke 
18
Қараңыз: Лосев А. Жизненный и творческий путь Платона. В книге Платон. Соч. Т.1. с.4 

---

23 
bolg’anda g’ana h’a’rkim o’z mu’lkin rawajlandırıwg’a shıntlap h’a’reket etedi. 
Onın’sha mu’lkshilik jeke, onnan paydalanıw ulıwmalıq bolg’an jaqsı. Nızam 
shıg’arıwshılar usıg’an bag’dar alıwı kerek. 
Aristotel pikirinshe, shan’araq h’a’m ma’mlekette salıstırmalı birlik bolıwı 
kerek, al eger absolyut birlik bolsa shan’araqta, ma’mlekette qulaydı. Birlik, 
qarım-qatnas ta’rbiya arqalı a’melge asıwı kerek. 
Aristoteldin’ siyasiy filosofiyasında ma’mleketlik qurılıs mashqalası ayrıqsha 
orın tutadı. Ol ma’mleketlerdi durıs h’a’m durıs emes dep ekige bo’ledi: “Qatan’ 
a’dillik boyınsha ulıwmalıq payda keltiretug’ın ma’mleketlik du’zilmeler g’ana 
durıs boladı; al tek basqarıwshılar iygiligin (paydasın) ko’zde tutıwshılardın’ ba’ri 
qa’telik h’a’m durıstan shetke shıg’ıwshılar bolıp tabıladı: olar u’stemlik etiwge 
tiykarlang’an, al ma’mleket bolsa erkin adamlar qatnası boladı”.
19
Shıg’ıstın’ ullı oyshılı Abu Nasr Muxammed ibn Uzlug’ Tarxon Farabiy 
(873-950) Farabiy o’z zamanının’ ilimlerinin’ barlıq tarawın jetik bilgenligi, grek 
filosofiyasın analizlep, du’nyag’a ken’ tanılg’anlıg’ı sebepli Shıg’ıs 
ma’mleketlerinde onın’ atı «al-Muallim as-Soniy»- «Ekinshi mug’allim» 
(Aristotelden keyin), «Shıg’ıs Aristoteli» degen atqa iye bolg’an. Farabiy ilimiy 
miyrasında sotsiallıq siyasiy ma’seleler, ma’mleket du’zilisi h’a’m onı basqarıw, 
jetik h’a’m ka’mil ja’ma’a’tke erisiw ma’seleleri ayrıqsha orın iyeleydi. Oyshıl 
orta a’sirler sharayatında birinshi bolıp ja’miyettin’ kelip shıg’ıwı, maqset h’a’m 
wazıypaları h’aqqında izshil ta’liymat jarattı. Farabiy o’zinin’ o’miri dawamında 
160 dan artıq shıg’arma jaratqan, olar arasında sotsiallıq siyasiy turmıs, 
ma’mleketti basqarıw ma’seleleri to’mendegiler: «Baxıt-saadatqa erisiw jolları 
h’aqqında shıg’arma» («Risola fit tanbih’ ala asbob as-saodat»), «Qalanı 
basqarıw» («As-siѐsat an-madaniya»), «Jaqsı adamlar ko’z-qarasları» h’.t.b. 
Farabiydin’ pikirinshe, h’a’r bir insan jasaw h’a’m joqarı da’rejedegi 
jetiklikke erisiw ushın ko’p na’rselerge za’ru’r boladı, ol bir o’zi bunday 
na’rselerdi qolg’a kirite almaydı, olarg’a iye bolıw ushın insanlar ja’ma’a’tine talap 
tuwıladı. Farabiy insan qa’dir-qımbatın kemsitiwshi ja’miyetke qarsı shıg’adı. 
19
Қараңыз: Аристотель. Соч. Т.4. с.446 

---

24 
«Ma’mleket a’rbabının’ h’ikmetleri» shıg’armasında bolsa ol ba’rqulla urıslar 
h’a’m basqınshılıqlarg’a tiykarlanıwshı ja’miyetti a’dalatsız, jawız ja’miyet 
sıpatında qaralaydı. Ma’mleket baslıg’ı h’a’m ma’mleket xızmetkerleri basqarıw 
o’nerin jaqsı biliw kerek ekenligin atap ko’rsetedi. «Ma’mlekettin’ wazıypası 
insanlardı baxıt saadatqa alıp barıw dep jazadı ol, - bul bolsa ilim h’a’m jaqsı 
a’deplilik ja’rdeminde qolg’a kiritiledi».
20
Farabiy ma’mleketti jetik shaxs, jetik 
pa’ziyletlerge iye bolg’an bir neshe shaxslar (aristokratiya) h’am saylang’an 
shaxslar (demokratiya) ja’rdeminde a’dalatlı basqarıw mu’mkinligin atap o’tedi. 
Farabiydin’ pikirinshe, ma’mlekettin’ wazıypası qala xalqının’ «qalanı» ka’millik 
h’a’m baxıtqa erisiwdin’ za’ru’rli usılı dep esaplang’an baxıtlı turmıstı ta’miynlew 
h’a’m qorıqlawdan ibarat dep esaplaydı. Farabiy ta’liymatında qala-ma’mleketler 
ekige: 
-Al-Madina al-Fozila h’a’m Al-Madina al-Joh’iliyag’a bo’linedi. O’z-ara 
birlikte, awqamda jasap, bir-birine ja’rdem ko’rsetiwshiler qalanı pazıllar qalası 
dep bah’alaydı. O’z da’wirinin’ feodal ma’mleketlerindegi a’dalatsızlıqlardı, 
ten’sizlik h’a’m baxıtsızlıqlardı qaralap, basqınshılıq siyasatı h’a’m urıslardı 
qaralaydı, bunday sırtqı siyasatqa a’mel qılatug’ın ma’mleketti pa’ziyletsiz 
ma’mleket dep esaplaydı. Ma’mleket baslıqların h’a’m barlıq puqaralardı jaqsılıq 
qılıwg’a, o’z-ara ja’rdem tiykarında jasawg’a shaqıradı, bunday shaqırıq h’a’zirgi 
zaman ja’miyetleri ushın u’lken siyasiy a’h’miyetke iye. 
Farabiy arzıw qılg’an jaqsı qala ma’mleketlerdin’ tiykarg’ı wazıypası 
tınıshlıqtı ta’miynlew, a’dalattı qorg’aw, a’dil sudlawdı ornatıwdan ibarat. Bunday 
jaqsı ja’ma’a’tte ka’mil insan xarakterleri payda boladı. A’dalatlı ma’mleket h’a’m 
jaqsı ja’miyettin’ o’z-ara baylanıslıg’ı, siyasiy h’a’kimiyat ma’seleleri G’azzaliy, 
Nizomulmulk (XI a’sir) shıg’armalarında h’a’m qa’lemge alıng’an. İmom 
G’azzaliydin’ «Kimѐi saodat» shıg’armasında ma’mleket basshısı ja’miyettin’ 
ju’regi, adamlardın’ dana h’a’m diyanatlı basshı a’tirapında ja’mlesiwi Qudaydın’ 
qa’lewine muwapıq degen ideya sa’wlelengen. 
20
Қараңыз: Абу Носир Форобий. Фозил одамлар шаҳри.- Т:, 1993й.190-бет.

---

25 
Makiavelli ma’mleket basqarıwında respublika formasın maqul ko’redi. Xalıq 
patshag’a qarag’anda salıstırmalı aqıllıraq. Xalıq dawısı- quday dawısı, sebebi 
xalıq barlıq ma’selelerde h’u’kimdarg’a qarag’anda salıstırmalı a’dillirek pikir 
ju’ritedi. Respublika usılı ornatılsa, ma’mleket bekkem h’a’m turaqlı boladı dep 
esaplaydı. Makiavelli «Hu’kimdar» shıg’armasında respublikanı basqarıwdın’ 
tuwrı h’a’m qolay forması dep bilsede, da’slep «jan’a h’u’kimdar» jekke 
h’u’kimdarlıg’ı ornatılıp, ol İtaliyanı birlestiriwi, reforma qılıwı h’a’m jetilistiriwi, 
son’ınan onın’ ornın respublika yaki basqarıwdın’ «aralas» forması (demokratiya, 
aristokratiya, monarxiya elementlerinen ibarat forma) iyelewi lazımlıg’ın atap 
ko’rsetedi. Makiavelli ma’mleketshiliktin’ monarxiyadan respublikag’a qaray 
rawajlanıwdı aldınnan aytıp o’tken. A.Smit erkin bazar abzallıqları h’aqqındag’ı 
liberal teoriyasın jaratıwınan aldın Makiavelli individual erkinliktin’ pu’tkil 
ja’miyet ushın paydalıg’ın uqtırıp o’tken edi. Biraq basqarıwdın’ respublika 
forması xalıqtın’ belgili bir pa’ziyletlerine, sonday-aq puqaralıq sıpatlarına iye 
bolıw kerek ekenligin ko’rsetip, bunday pa’ziyletlerge iye bolmag’an xalıqlar 
ushın bolsa monarxiya basqarıwın maqul dep biledi. Ulıwma alg’anda, Sah’ıpqıran 
Amir Timurdın’ «ku’sh a’dillikte» printsipi sa’wlelengen «Timur tu’zikleri» 
Shıg’ıs ma’mleketleri h’u’kimdarları ushın qanshama za’ru’r qollanba bolg’an 
bolsa, ko’birek «Adillik ku’shte» degen batısqa ta’n mentalitet sa’wlelengen 
Makiavellidin’ «Hu’kimdar» shıg’arması 400 jıldan ko’birek da’wirlerde Batıs 
ma’mleketleri ma’mleket basshıları dıqqat itibarın o’zine qaratıp kelmekte. 
Oyanıw da’wirinin’ bul oyshılının’ ko’z-qarasları sol da’wir talapları inikosı bolıp, 
ele klassikalıq liberalizm ideyaları da’rejesine jetpegen edi. Makiavelli 
ta’liymatında insan sotsiallıq h’a’diyse, maqluqat sıpatında u’lken ma’niske iye 
bolmag’an, onın’ ma’pleri ma’mleket h’a’m ulıwma ma’plerge g’a’rezli etip 
qoyılg’an edi. 
Frantsuz oyshılı Jan Boden (1630-1696) ko’z-qarasları h’a’m belgili bir 
qızıg’ıwshılıqtı oyatadı. «Ma’mleket h’aqqında altı kitap» shıg’armasında ol 
birinshi bolıp ma’mleket suvereniteti ideyasın ilgeri su’rdi, ma’mleket ila’h’iy 
ta’rizde kelip shıqpag’anlıg’ın ko’rsetip, onın’ ma’pleri din ma’plerinen u’stin 

---

26 
bolıw lazımlıg’ın h’a’m h’u’jdan erkinligi ornatılıw kerek ekenligin atap 
ko’rsetedi. Jan’a da’wir siyasiy ta’liymatları siyasiy h’uqıqıy ta’liymatlar 
rawajlanıwının’ keyingi rawajlanıwı ushın za’ru’r fundament bolıp xızmet qıldı. 
Bunday siyasiy ko’z-qaraslar Tomas Gobbs (1598-1679) ko’z-qaraslarında 
rawajlandırıldı. Gobbs monarxiyanı-h’a’kimiyattın’ en’ qolay forması, dep 
esaplaydı. Bunı o’zinin’ «Leviafan» shıg’armasında insanlardın’ ma’mleket payda 
bolg’ang’a shekem bolg’an da’wirdegi turmısın su’wretlep, onda «xaos», 
«qarsılıq» lar h’u’kimdar bolg’anlıg’ın ko’rsetedi yaki bul h’u’kimdarlıqtı 
«h’a’mmenin’ h’a’mmege qarsı urısı» dep esaplaydı. «Ja’miyetlik kelisiw»ge 
«xaos» dan shıg’ıwdag’ı za’ru’r jol sıpatında qaralaydı. Gobbs monarxiyanın’ 
tiykarg’ı wazıypası nızamdı saqlay biliw dep tu’sinedi. 
Angliya filosofı J. Lokk (1632-1704) ko’z-qaraslarında bolsa siyasatta 
puqaralıq kontseptsiyası ilgeri su’riledi. Lokk ta’liymatı salıstırmalı real turmısqa 
tiykarlang’anlıg’ı menen ajıralıp turadı h’a’m sheklengen monarxiyanı ornatıwdı 
jaqlaydı. Ol siyasiy pikir tariyxında birinshilerden bolıp «shaxs», «ja’miyet» h’a’m 
«ma’mleket» tu’siniklerinin’ analizin beredi h’a’mde shaxstı ja’miyet h’a’m 
ma’mleketten joqarı qoyadı. Lokktın’ pikirinshe, insan tuwılg’anınan baslap 
ta’biyiy h’uqıqlarg’a iye boladı. «O’mir» yaki «jasaw», «erkinlik» h’a’m «mu’lkke 
iye bolıw» h’uqıqların a’ne usı h’uqıqlar qatarına kiritedi. Ol jeke mu’lkke iye 
bolıw h’uqıqın to’mendegishe tiykarlaydı. Birinshiden, jeke mu’lkke iye bolıw 
insannın’ o’zin h’a’m onın’ shan’arag’ının’ jasawı ushın za’ru’r qa’lewin 
ta’miynlew ushın kerek, insan za’ru’r na’rselerge iye bolg’anda g’ana o’zinin’ 
rawajlanıwına ayrıqsha itibar beriwi mu’mkin. Jeke mu’lk ma’n’gi qa’diriyat emes, 
kerisinshe erkin ja’miyetke erisiw usılı. İnsanlar mu’lk jamg’arıwda erkin bolıwları 
kerek. Ekinshiden, mu’lkke iye bolıw insannın’ individuallıg’ı qa’liplesiwine ta’sir 
ko’rsetedi. Ma’mleket ja’miyetke, ja’miyet o’z na’wbetinde shaxsqa boysınıwı 
za’ru’r. Ma’mleket h’a’m ja’miyet bir na’rse emes, ma’mleket h’a’kimiyatının’ 
qulawı ja’miyet rawajlanıwının’ tamam bolg’anlıg’ınan da’rek bermeydi. Ja’miyet 
jan’a ma’mleket h’a’kimiyatın ornatıwı lazım. Ma’mleket shaxs h’uqıqların 
qorg’aw maqsetinde iskerlik ko’rsetedi. Ol shaxstan ku’shlirek bolıwı mu’mkin 

---

27 
emes, sebebi shaxs ja’miyetti, ja’miyet bolsa ma’mleketti sho’lkemlestiredi. Lokk 
nızam shıg’arıwshı h’a’m atqarıwshı h’a’kimiyat bolıwın jaqlaydı. Nızam 
shıg’arıwshı h’a’kimiyatqa u’stinlik beredi, sebebi ol ma’mlekettin’ siyasatın 
belgileydi dep ko’rsetedi.