O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİm miNİstrliGİ

Besinshiden, 
teberik 
o’zbek 
topırag’ına, 
Watang’a 
muh’abbat, 
miynetsu’ygishlik, ilimge, oqıtıwshılar h’a’m zıyalı insanlarg’a salıstırmalı 
o’zgeshe h’u’rmet izzet penen mu’na’sebette bolıw. 

---

29 
Altınshıdan, diniy tarawdan sırtqı turmıs ta’rizinde, adamlardın’ 
psixologiyasında ruwxıy-a’dep-ikramlılıq qa’diriyatlarda, islam dinindegi xalıqlar 
menen jaqın bolg’an umtılıwlarda ko’riniske iye bolatug’ın ma’nawiyat. 
Jetinshiden, a’wladlardın’ ruwxıy sanasına h’a’m turmıs ta’rizine ta’sir 
ko’rsetiwshi Shıg’ıs filosofiyasının’ tariyxıy-ma’deniy a’h’miyeti. 
Segizinshiden, ja’miyettin’ jan’alanıwına, puqaralardın’ h’uqıq h’a’m 
erkinliklerinin’ ma’nisine ja’nede teren’irek tu’sinip alıw ushın ku’shli tu’rtki bolıp 
xızmet qılıwshı, milliy oylaw h’a’m ruwxıy tikleniwge muwapıq keletug’ın 
elimizdegi milliy ma’deniy ren’-ba’ra’n’lilik. 
Tog’ızınshıdan, sotsiallıq ten’likti ta’miynlew, kepillengen miynet h’uqıqın 
ta’miynlew, ulıwma biypul ta’limdi ta’miynlew institutlari. 
«Ku’shli prezidentlik h’a’kimiyatı reformaların o’tkiziw, olarg’a basshılıq 
qılıwda tiykarg’ı derek bolıp xızmet qılıwı ko’zde tutılg’an edi. Keyinshelik bul 
jandasıw “ma’mleket – bas reformator” degen printsipke erisildi»
21
. Bunnan, 
reformalardı, da’stu’rlerdi, ideyalardı a’melge asırıwda ma’mleket jeke o’zi 
wazıypalardı belgileydi, degen ma’nis kelip shıqpaslıg’ı kerek, a’lbette. 
O’zbekistan Respublikası Prezidenti İ.Karimov aldınnan aytıp kelgeni sıyaqlı, 
h’a’r qıylı bolg’an ko’z-qaraslar tuwrı jol tan’lap alıwg’a ko’meklesedi. 
Adamlarg’a payda keltiretug’ın h’aqıyqıy insanıylıq ideyalar ja’miyetke kerekligi 
h’aqqında aytqan edi. Bag’darlamalardın’ a’melge asıwı ushın, sonday-aq, reforma 
ideyalarına derek bolıp xızmet qılıw ushın o’z-ara tan’law o’tkizetug’ın partiyalar 
bul h’aqqında o’zgeshe orın tutıwları sha’rt edi. 
Usı sessiya bolıp o’tken waqtında O’zbekistannın’ o’z g’a’rezsizligine 
eriskenine ele bir jıl tolmag’an edi. Qon’sı Ta’jikistan ma’mleketinde ju’da’ u’lken 
apatlarg’a sebep bolg’an puqaralar urısı baslanıp ketti. Sog’an qaramay, siyasiy 
turaqlılıq h’a’m tınıshlıqtı saqlawdın’ birden bir jolı – h’uqıqıy, demokratiyalıq 
rawajlanıw jolı dep tabıldı. 
21
Қараңыз: Ўзбекистон: сиѐсий ислоҳотлар стратегияси, эришилган натижалар ва истиқболлар.Т., 2009й.14-
бет.

---

30 
Siyasiy tarawda demokratiya h’a’m sotsiallıq a’dillik ideyaları xalıq 
h’a’kimiyatı sistemasın bekkemlew, siyasiy sistemanı demokratiya talapları h’a’m 
reforma wazıypalarına muwapıqlastırıw, qabıl qılıng’an qararlardı a’melge asırıw 
h’a’m usıg’an sa’ykes keliwshi na’tiyjelerge erisiw kerek edi. 
Siyasiy reformalardan ku’tilgen tiykarg’ı maqsetlerden biri – insannın’ siyasiy 
h’uqıq h’a’m erkinliklerin ta’miynlewdin’ na’tiyjeli sistemasın jaratıw, milliy 
sananı rawajlandırıw, ja’miyettin’ etnik h’a’m basqa gruppalıq ma’plerine ko’re 
bo’linip ketiwine jol qoymaslıq, ruwxıylıq h’a’m insanparwarlıq printsiplerinin’ 
u’stinligi h’a’m basqalar menen baylanıslı edi. Keyinirek barıp, ko’rsatilip o’tilgen 
ideya h’a’m printsipler siyasiy reformalar kontseptsiyasınan orın iyeledi, o’zgeshe 
bir qag’ıydaları, jol-jorıqları Konstitutsiyada, sonday-aq, nızamlarda, Prezidenttin’ 
“O’zbekistan XX1 a’sir bosag’asında: qa’wipsizlikke qa’wip, rawajlanıw sha’rtleri 
h’a’m kepillikleri” kitabında h’a’m basqa shıg’armalarında sa’wleleniwin taptı. 
O’zbekistan g’a’rezsizlikti qolg’a kirgizgennen son’ siyasiy, sotsiallıq, 
ekonomikalıq 
tarawlarda 
qıyınshılıqlarg’a 
ushıramag’an 
kemnen-kem 
ma’mleketlerden esaplanadı. Bunı usının’ menen sıpatlaw mu’mkin, da’slep, 
O’zbekistanda bazar mu’na’sebetlerine, siyasiy demokratiyanın’ ja’h’a’nde 
ulıwma qabıl qılıng’an standartlarına o’tiwde basqıshpa-basqısh is ko’riw usılı 
tan’lap alındı, ja’miyetshilik pikiri inabatqa alındı, ma’mlekette jaratıwshılıqqa, 
do’retiwshilikke bag’darlang’an sotsiallıq-psixologiyalıq qolay “ıqlım” (fon) 
jaratıldı, reformalar a’meliyatınan radikal metodlar, “shok terapiyası” dep atalg’an 
qaltıs usıllardan waz keshildi. 
G’a’rezsizliktin’ da’slepki ku’nlerinen baslap reformalardın’ maqset h’a’m 
wazıypaları anıq-rawshan belgilep alındı. 
Totalitarizm aqıbetlerin jen’ip o’tiw barısında, ekonomikada, sotsiallıq-
ma’deniy h’a’mde siyasiy tarawlarda reformalardın’ is-ilajların o’tkiziwde ilimiy 
ta’repinen tiykarlang’an, teren’ oylang’an strategiyalıq reje tiykarında is ko’rildi. 
Siyasiy reformalar strategiyası reformalar ma’nisin, printsip h’a’m 
metodların, keleshektegi siyasiy o’zgerislerdin’ strategiyalıq ko’rinislerin aldınnan 
ko’rgen h’alda qurılg’an edi. 

---

31 
Reformalardın’ maqset h’a’m printsipleri, g’a’rezsiz O’zbekistan 
Konstitutsiyasında o’z sa’wleleniwin tapqan bolıp, bular ma’mleket suvereniteti, 
xalıq h’a’kimiyati, Konstitutsiya h’a’m nızam u’stinligi, sırtqı siyasat, insan 
erkinligi h’a’m onın’ tiykarg’ı h’uqıqları, ekonomika, ja’ma’a’t sho’lkemleri, 
shan’araq, g’alabalıq xabar quralları, ma’mleketlik h’a’kimiyatın sho’lkemlestiriw 
h’a’m basqalarda sa’wlelengen edi. «…Men bu’gin h’uqıqıy ma’mlekettin’ en’ 
tiykarg’ı talabı- ma’mleketimizde nızamlardı a’melge asırıwg’a, nızamshılıqtı 
ta’miynlewge qaratılg’an adamlardın’ olardı anıq atqarılıwın talap qılıw h’aqqında 
ayrıqsha aytpaqshıman. Men h’a’kimiyat du’zilmeleri, h’uqıqtı qorg’aw, sud h’a’m 
qadag’alaw organların na’zerde tutıp atırman. Sır emes, a’piwayı puqara, da’slep, 
ma’mleket atınan is ko’riwshi mansapdarlardın’ o’zleri nızamlardı qanday orınlap 
atırg’anlıg’ına itibar beredi. Eger sonday bolmasa, eger usı organlar yaki 
ma’nsapdar shaxslardın’ o’zleri nızamlardı ayaq astı qılsa, usı nızamlardın’ o’zi 
abıraysızlanadı, ja’miyettin’ ruwxıy tiykarlarına zıyanın tiygizedi. Bunday 
sharayatta nızamlardı mensinbewshilik illeti pu’tkil ja’miyetti za’h’a’rleydi, 
ma’mlekettin’ tamırları shirip baslaydı».
22
Konstitutsiyanın’ h’a’r bir statyasında 
reformag’a tiyisli wazıypalar tilge alıng’an bolıp, olar a’melge asırıw 
wazıypalarının’ ko’lemi h’a’m quramalıg’ınan kelip shıqqan h’alda ko’p yaki 
azıraq waqıttı talap qıladı. Uzaq mu’ddetlerdi go’zlep belgilengen wazıypalar 
sanadag’ı zaru’rli o’zgerisler, bir qatar ekonomikalıq ma’selelerdin’ sheshiliwi 
menen baylanıslı bolıp, bular, o’z na’wbetinde unamlı siyasiy o’zgerisler ushın 
tiykar-sharayat jaratılıwı ko’zde tutılg’an edi. 
Konstitutsiyalıq maqset-niyetler reformalardan ko’zde tutılg’an maqsetlerge 
aylanıwı ushın reformalar strategiyasın islep shıg’ıw za’ru’r edi, bunın’ ushın bolsa 
to’mendegi sorawlarg’a juwap tabıw kerek edi, yag’nıy: reformalardı kim o’tkizedi 
h’a’m kim baslaydı, rejege muwapıq is-ilajlardı islep shıg’ıwdı kim 
sho’lkemlestiredi, reformalardı a’melge asırıwda ja’miyet aldında juwapkershilikti 
kim o’zinin’ moynına aladı? Konstitutsiyada usı sorawlarg’a juwap tayın bolg’an 
22
Каримов И. Бунѐдкорлик – фаровон ҳаѐт асоси. Т., «Ўзбекистон», 1995, 42-43-бетлер. 

---

32 
edi – juwapkershilikti xalıq atınan is ko’riw ushın konstitutsiyalıq h’uqıqqa iye 
bolg’an ma’mleket organları o’z moynına alıwı lazım. 
«Nızamnın’ u’stinligi, - dep atap o’tedi İ. Karimov, - h’uqıqıy ma’mlekettin’ 
tiykarg’ı printsipi. Ol turmıstın’ barlıq tarawlarında nızamnın’ h’u’kimranlıg’ın 
na’zerde tutadı. Hesh bir ma’mleket organı, h’esh bir xojalıq ju’ritiwshi h’a’m 
sotsiallıq siyasiy sho’lkem, h’esh bir mansapdar shaxs, h’esh bir adam nızamg’a 
boysınıw ma’jbu’riyatınan azat bolıwı mu’mkin emes. Nızam aldında h’a’mme 
ten’».
23
Nızam u’stinligin h’u’rmet qılıw onı awızda ta’n alıw emes, ba’lki og’an 
izshil a’mel qılıw, og’an so’zsiz boysınıw, onın’ talapların so’zsiz orınlawdan 
ibarat. Nızamnın’ u’stinligi ta’n alıng’anda g’ana bazar ekonomikası 
tsivilizatsiyalasqan h’a’m keleshegi bar ekonomikag’a aylanıwı mu’mkin.
Orınlanıwı ma’jbu’riy bolg’an qararlardı islep shıg’ıw h’a’m qabıl qılıw 
ta’rtibi to’mendegishe edi. Da’slep reformanın’ o’zi, onın’ strategiyalıq printsipleri 
belgilep alınıp, onda reforma o’tkiziw qag’ıydalarının’ derekleri h’aqqında, 
reformalardın’ u’stin printsipleri h’aqqında, reformanın’ a’melge asırılıwı da’rejesi 
h’a’m xarakteristikası h’aqqında h’a’m reforma subekti h’aqqındag’ı sorawlarg’a 
juwap beriledi. Sonnan son’ respublikanın’ ilimiy h’a’m xabar du’zilmelerinde 
u’yrenip shıg’ılg’an wazıypalar belgilenip alınadı. Keyin, ortag’a qoyılg’an 
wazıypalar g’alaba xabar qurallarında ja’riya qılınıp, ma’selege tiyisli ja’ma’a’t 
h’a’m ma’mleket sho’lkemlerinde talıqlanadı. Ma’sele h’a’r ta’repleme u’yrenilip 
shıg’ılg’annan son’, problemanın’ ma’nisi ol yaki bul tu’rde turmısqa engiziliwin 
anıqlastırg’annan son’, buyrıq, qarar yaki pa’rman formasında Prezident itibarına 
usınıs qılınadı. Sonnan son’ Prezident qararı tiykarında, onın’ orınlanıwı ushın 
orayda h’a’m orınlardag’ı atqarıwshı organlarında qarardın’ atqarılıwı 
mexanizminin’ barlıq na’tiyjeleri, normalıq-h’uqıqıy h’u’jjetleri islep shıg’ıladı. 
Egerde usı reforma ko’leminde nızamshılıqqa o’zgeris h’a’m qosımshalar kiritiw 
za’ru’rligi tuwılsa, nızamshılıq baslaması h’uqıqına iye Ministrler Kabineti yaki 
23
Каримов И. Ўзбекистон – бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли. Т., «Ўзбекистон», 1995, 205-
бет. 

---

33 
basqa subektler ta’repinen usıg’an muwapıq parallel ra’wishte nızam joybarı islep 
shıg’ıladı h’a’mde ko’rip shıg’ıw ushın parlamentke kiritiledi. 
Siyasiy reforma h’uqıqıy metodlar tiykarında a’melge asırılıp baslandı h’a’m 
a’melge asırılmaqta, jan’a normativler sisteması (jan’a normalıq sistema) jaratılıp 
g’ana qoyılmastan, ja’ma’a’tshiliktin’ h’uqıqıy sanası h’a’m psixologiyası 
qa’liplestirilmekte. Siyasiy qayta qa’liplesiw (transformatsiya)nın’ metodları 
reformalardın’ maqset h’a’m wazıypalarına sa’ykes muwapıq keler eken, bunın’ 
o’zi jan’a siyasiy sistemanın’ qa’liplesiw na’tiyjelerinde, tiykarınan, onın’ sıpatı 
ta’repinen xarakteristikalarda o’z sa’wleleniwin tabadı. 
«Reformadan go’zlengen maqsetler reformag’a tiyisli wazıypalardı a’melge 
asırıwdan tısqarı, u’git-na’siyatlaw wazıypalarında qamrap aldı: bolajaq 
o’zgerislerdin’ anıq barısın, na’tiyjelerin ko’rsetip g’ana qoymastan, ba’lki olardın’ 
keleshektegi ko’rinisleri, sotsiallıq da’rejelerin su’wretley alıw ju’da’ za’ru’r 
edi».
24
Maqsettin’ o’z mazmunına ko’re unamlı ko’rinisleri sa’wlelenip qalmastan, 
ba’lki bul maqsetlerdin’ mazmun-ma’nisi xalıq ta’repinen an’lap alınıwı, usıg’an 
isenim bildiriwi ju’da’ za’ru’r. Ortag’a qoyılg’an maqsetlerdin’ ma’nisi insan aqılı, 
sanasınan orın alıwı kerek edi. Demek, h’a’r bir puqara, eger a’ne usı qoyılg’an 
maqset-wazıypalarg’a erisilse, bunnan xalıqtın’ milliy ma’pleri ta’miynlenip g’ana 
qalmay, shan’arag’ının’ pa’rawanlıg’ına xızmet qılatug’ın jumıslardın’ a’melge 
asırılıwı jaqsı an’lap-bilip alıwı sha’rt edi. A’sirese, ortag’a qoyılg’an ja’miyet 
ag’zalarının’ u’lken bo’limi ma’plerine sa’ykes keletug’ın maqsetlerdin’ ma’nisine 
jetip barıw, onı an’lap alıwdın’ o’zi – reformalardı na’tiyjeli a’melge asırıwda 
yarım ku’sh-quwattı ta’miynlew degen ga’p edi. 
Maqsetler anıq bolıwı, keleshek ushın jaqsı u’mitler oyatıwı mu’mkin, biraq 
olardın’ a’melge asıw imkaniyatları h’a’r ta’repleme talaplarg’a juwap beriwi 
kerek. Eger maqsetke erisiwdin’ real imkaniyatları qanshama da’rejede turmıslıq, 
qanshama da’rejede h’aqıyqat bolsa – demek onda o’zinshe bolarlıq sonshelli 
da’rejede kemeyip, onnan ku’tiletug’ın unamlı na’tiyjeler reallasadı. Reforma 
24
Қараңыз: Ўзбекистон: сиѐсий ислоҳотлар стратегияси, эришилган натижалар ва истиқболлар.Т., 2009й.26-
бет. 

---

34 
barısında maqsettin’ ma’nisin sho’lkemlestiretug’ın sıpatlar qanshelli da’rejede 
ko’p bolsa, bul jag’day reformalardın’ na’tiyjeli keshiwine h’a’m sonshelli 
da’rejede unamlı ta’sir ko’rsetedi, forma h’a’m mazmunnın’ bir-birine sa’ykes 
keliwin h’a’m bay bolıwın ta’miynleydi. 
Bu’gingi ku’nnin’ en’ aktual mashqalası – bul 2008 jılda baslang’an jer ju’zlik 
finanslıq krizisi, onın’ ta’siri h’a’m unamsız aqıbetleri, ju’zege kelip atırg’an 
jag’daydan shıg’ıw jolların izlewden ibarat. 
En’ da’slep, jer ju’zlik finanslıq krizisi h’aqqında. 
Bul dag’darıs Amerika Qurama Shtatlarında ipotekalı kreditlew sistemasında 
ju’z bergen qıtshılıq h’alatınan baslandı. Son’ bul protsesstin’ shegarası ken’eyip, 
iri bankler h’a’m finanslıq du’zilmelerdin’ likvidlik, yag’nıy to’lew qa’bileti 
pa’seyip, finanslıq dag’darısqa aylanıp ketti. «Du’nyanın’ jetekshi fond 
bazarlarında en’ iri kompaniyalar indeksleri h’a’m aktsiyalarının’ bazar qunı 
qa’wipli da’rejede tu’sip ketiwine alıp keldi. Bulardın’ barlıg’ı o’z na’wbetinde, 
ko’plegen ellerde islep shıg’arıw h’a’m ekonomikalıq o’siw pa’tlerinin’ keskin 
pa’seyip ketiwi menen baylanıslı bolg’an jumıssızlıq h’a’m basqa unamsız 
aqıbetlerdi keltirip shıg’ardı».
25
Ha’zirgi waqıtta bir qatar jetekshi analiz h’a’m ekspert orayları global 
finanslıq dag’darıs jag’dayın h’a’m onın’ ju’z beriwi mu’mkin bolg’an aqıbetlerine 
tiyisli materiallardı u’yreniw h’a’m ulıwmalastırıw na’tiyjesinde to’mendegi 
juwmaqlarg’a kelmekte.