O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİm miNİstrliGİ

Pitkeriw qa’nigelik jumısımızdın’ strukturası Jumıs kirisiw, altı paragraftı 
qamtıwshı eki bap, juwmaqlaw h’a’m paydalanılg’an a’debiyatlardın’ diziminen, 
qosımsha slaydlardan turadı. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

11 
I BAP SİYASİY REFORMALAR SOTSİAL- FİLOSOFİYALIQ 
ANALİZLEWDİN’ OBEKTİ SIPATINDA 
 
§1. JA’MİYET TURMISIN REFORMALASTIRIW BOYINShA 
FİLOSOFİYALIQ TARİYXIY KO’Z-QARASLAR 
 
Turan jurtı, yag’nıy bizin’ ata-babalarımızdın’ ma’kanı en’ a’yyemgi siyasiy, 
filosofiyalıq oy-pikirlerdin’ qa’liplesken orınlardan bolıp tabıladı. A’yyemgi 
zamannın’ ataqlı oyshılı Geraklit «Turan – filosofiyalıq oy-pikirdin’ besigi» dep 
biykarg’a aytpag’an. Da’slepki siyasiy-filosofiyalıq pikirler xalıq awızeki 
a’debiyatında, a’sirese siyasiy mazmundag’ı an’ız-a’psanalarda sa’wlelengen. 
Turan 
xalqının’ 
siyasiy-filosofiyalıq 
oy-pikirinin’, 
ulıwma 
adamzat 
ma’deniyatının’ esteligi «Avesto» bolıp tabıladı. Ol eramızdan aldın’g’ı VIII-VII 
a’sirlerde bizin’ jurtımızda, atap aytqanda, Xorezmde payda bolg’an. Zardusht 
payg’ambar (e.a. 665-588) Shıg’ıstın’ birinshi filosofı, ta’biyat h’a’m ja’miyetti 
izertlewshisi, oratorı, shayırı, danıshpan oyshılı bolg’an. «Avesto» ja’miyetlik 
qubılısların jaqsılıq h’a’m jamanlıq, a’dillik h’a’m a’dalatsızlıq, a’deplilik h’a’m 
jawızlıq, turaqlılıq h’a’m buzg’ınshılıq, jaqtılıq h’a’m jamanlıq, tirishilik h’a’m 
o’lim arasındag’ı gu’res sıpatında bayan etedi. Kitapta bul gu’res diniy formada, 
yag’nıy zardushtiylik dini ideyaları negizinde sa’wlelenedi, aqırg’ı esapta jawızlıq, 
a’dalatsızlıq saplastırıladı, tınıshlıq-tatıwlıq, a’dillik, turaqlılıq jen’ip shıg’adı. 
«Avesto»da a’dillik tiykarlang’an ja’miyette miynetti su’yiw, awız birshilik, h’aq 
kewillilik, qıyanet etpew, basqanı aldamaw, qorlamaw, intalılıq usag’an 
pa’ziyletler u’stem bolatug’ınlıg’ı ja’riyalanadı. 
- o’zin’ ushın namaqul bolg’an na’rselerdi basqalarg’a etpe; 
- h’u’kimdarlar h’a’m de dosların’a sadıq bol; 
- sag’an qara niyetli bolg’an adamlardan uzag’ıraq ju’r; 
- sag’an paydası tiyetug’ın adam menen dos bol; 
- orınsız ku’lme; 
- h’esh kimnin’ u’stinen ku’lme; 
- ata-anan’nın’ kewlin qaldırg’an h’a’m narazı etken adam menen ju’rme; 
- ma’jilislerdi o’tirikshi menen otırma, sag’an da so’z tiyiwi mu’mkin; 

---

12 
- a’welgi dushpanın’ menen doslaspa: eski dushpan ju’z jılda da o’sh alıwdı 
umıtpaytug’ın qara jılang’an usaydı; 
- eski dostın’ menen dos bol, sebebi eski dos sharapqa usaydı, ol qanshama 
eski bolsa, sonshelli h’u’kimdarlar dasturxanına ılayıq boladı; 
- qudaylardı ardaqla h’a’m qa’lbin’di jaynap-jasnat, sebebi turmıstı qudaylar 
ja’ne de pa’rawan etedi; 
- h’u’kimdarlardı qarg’ama, sebebi, olar ma’mlekettin’ qorg’awshıları h’a’m 
bendelerdin’ ma’pi h’aqqında qayg’ıradı»
9
.
Zardushtiylikte jaslardı ta’rbiyalawdın’ h’a’m bilim beriwdin’ da’stu’ri islep 
shıg’ılg’an. Zardushtiylikte bala ta’rbiyası u’sh bag’darda alıp barıwı kerekligi 
ko’rsetilgen. Birinshi diniy h’a’m a’dep-ikramlılıq ta’rbiyası, ekinshi denen 
ta’rbiyası, u’shinshi oqıw h’a’m jazıwg’a u’yretiw. Balalar jeti jastan oqıwg’a 
berilgen. «Muqaddes» ko’ylek kiygizilip, oqıtıwshısı menen birge Quyashqa (otqa) 
qarap turıp Axuramazda qudayg’a a’diwli oylaw, a’diwli so’ylew h’a’m a’diwli 
isler qılıwg’a ant ishken. Ta’rbiya protsessinde a’diwlilik h’a’m jaqsılıqtın’ 
do’retiwshisi Axuramazdag’a shın berilgenlik, jawızlıq belgisi Axrimang’a 
jerkenish sezimleri ta’rbiyalang’an. Zardushtiylikte balalar sag’lam deneli, a’skeriy 
islerge tayar bolıwg’a, ruwxıy pa’k, a’dep-ikramlı bolıwg’a ta’rbiyalang’an. 
Usınday jol menen en’ jaqsı, a’diwli sana-sezim a’wladtan-a’wladqa o’tip 
ta’rbiyanın’ o’zegine aynalg’an. 
Zardushtiylikte belgili bir ma’resimler h’a’m u’rp-a’detler sisteması 
qa’liplesken: h’a’r ku’ni Axuramazdag’a arnap bes ret ibadat qılıw (namaz oqıw), 
marh’umdı jerlew, jan’a jıldı belgilew, muqaddes ishimliklerdi ishiw, balanın’ 
tuwılıwın, balalardın’ jeti jasqa shıg’ıwın belgilew, jaslardın’ on bes jasqa 
shıg’ıwın – er jetkenligin belgilew, jaslardı diniy ma’resimlerge qatnasıwın 
belgilew, neke, pa’kleniw h’.t.b. Zardushtiylikte 7 bayram belgilengen, olar 
tiykarınan Axuramazdag’a bag’ıshlang’an. Bayramlardın’ en’ ag’lası Nawrız 
9
Комилов Н, Жураев К. Давлат, жамият ва дин. Т., «Академия», 2006, 64-65 бетлер. 

---

13 
esaplang’an. Nawrız jan’a jıl baslanıwı, ta’biyattın’ oyanıwı, tirishiliktin’ 
baslanıwı dep ta’riyplenedi «Avesto»da. 
Bilim beriw a’meliy maqsetlerge bag’darlang’an. «Balalar jaslı payıtlarınan-
aq ag’ash na’lin otırg’ızıw, u’y-xojalıq quralların jasaw, jerge islew beriw h’a’m 
sharwa menen shug’ıllanıwg’a u’yretiliwi sha’rt» - dep ko’rsetiledi «Avesto»da. 
«Avesto»bizin’ jurtımızda og’ada erte da’wirlerde ma’mleketshiliktin’, 
siyasiy h’a’m de h’uqıqıy normalardın’, o’z zamanına ılayıq siyasiy sistemanın’ 
qa’lipleskenliginen derek beredi. En’ da’slepki siyasiy basqarıwdın’ ulıwmalıq 
normasın «Avesto»da bayanlang’an ullı quday Axuramazdanın’ joqarı da’rejedegi 
h’a’kimiyatı, ja’rdemshilerinin’ atqarg’an wazıypalarında ko’riw mu’mkin. 
Axuramazda obrazı ma’mlekettin’ basshısı sıpatında sa’wlelense, onın’ altı 
ja’rdemshisi vazirlerdin’ wazıypasın atqarg’anın ko’remiz: 1. Vaxuman – 
padalardın’ qorg’awshısı, sharwashılıqtı basqaradı. 2. Artabaxishta – ot 
h’u’kimdarı. 3. Shaxrivar – metall rudalarına islew beriw boyınsha h’u’kimdar. 4. 
İspandarmant – jerdin’ h’u’kimdarı, diyxanshılıq onın’ qaramag’ında boladı. 5. 
Hwrdat – suw h’u’kimdarı, suw h’a’m de onın’ menen baylanıslı jumıslardı 
basqarıwshı. 6. Murdat - o’simlikler du’nyası h’u’kimdarı. Mitra h’aqqında alqaw 
zardushtiyler ma’mleketinin’ gimni rolin atqarg’an. Sonday-aq, ol ma’mlekettin’ 
gerbi de bolg’an, olda «Avesto»da su’wretlengen»
10
. 
«Avesto»da insan h’uqıqı h’a’m erkinligi ma’selesi ken’ tu’rde ortag’a 
qoyılg’an. Adamnın’ jasaw h’uqıqın ta’n alıw h’uqıqıy ma’deniyattın’ en’ joqarı 
ko’rinisi bolıp tabıladı, ja’miyettegi a’dalatlı h’uqıqıy ma’kannın’ qa’liplesiwi 
mine usıdan baslanadı. «Avesto»da adamzat jasawg’a h’aqılı, bul h’uqıqtan onı 
ayırıwg’a h’esh kimnin’ h’aqısı joq dep atap ko’rsetiledi. Alımlardın’ 
da’liyllewinshe «Avesto»dag’ı h’uqıqıy ta’liymatlar Rim h’uqıqınan da 
a’yyemgirek bolıp tabıladı. Ondag’ı h’uqıqıy oy-pikirler grek oyshıllarına h’a’m 
Rim h’uqıqtanıwshılarına o’zinin’ tıyanaqlılıg’ı menen unamlı ta’sir etken. 
«Avesto»dag’ı 
siyasiy, 
h’uqıqıy 
ideyalar 
keyinirek 
payda 
bolg’an 
10
Г.Машарипова. «Авесто»да давлатчилик масалаларининг ѐритилиши. Тўплам «Авесто», Ўрта Осиѐ 
халқлари маданияти тарихида. Нукус, Хива, 2001, 53-54 бетлер 

---

14 
ma’mleketlerdin’ siyasiy sistemasının’ qa’liplesiwine ideyalıq derek bolıp xızmet 
etken. Atap aytqanda, onda insan erkinligi h’a’m h’uqıqı, fizikalıq h’a’m 
yuridikalıq shaxs erkinligi, er h’a’m a’yeller ten’ligi ma’selesi, azshılıqtın’ h’uqıqı, 
er jetpegenler h’uqıqı, h’u’jdan, isenim h’a’m din erkinligi, jamaat h’a’m 
toparlardın’ h’uqıqı, qastan yakiy bilqastan islengen jınayat tu’rleri, urlıq etiw 
yakiy basqınshılıqtın’ parqları, qorg’anıw h’uqıqı h’a’m sud islerin ju’ritiwge 
usag’an h’uqıqıy ma’seleler islep shıg’ılg’an»
11
. 
«Avesto»nın’ og’ada teren’ filosofiyalıq pikirlerinen biri, insanlardı miynet 
qılıwg’a, o’z qolları menen materiallıq baylıqlardı jaratıp, toqshılıqta jasawg’a 
u’gitlewi bolıp esaplanadı. «Avesto» ta’liymatında miynet a’dep-ikramlılıqtın’, 
salamatlılıqtın’ negizi dep esaplanadı. Kitapta miynet jaqpas adamlarg’a qarata: 
miynet qılmaytug’ın adam, sen o’zin’dey qatarında jat jemislerge ta’zim qılıp, 
ma’n’gi bas iyip turajaqsan’. Sen qasın’nan tu’rli jemislerdi alıp o’tisedi, biraq bul 
iygiliklerdin’ barlıg’ı miynet islep atırg’an insanlarg’a toq h’a’m pa’rawan jasap 
atırg’an shan’araqlarg’a nesip qıladı. Ma’n’gi usınday bolajaq – degen pikir 
aytıladı. 
«Avesto»dag’ı ja’miyetti reformalastırıwdın’ printsipleri, siyasiylıq penen 
a’dep-ikramlılıqtın’, ilah’iy ku’sh h’a’m h’u’kimdar, shaxs h’a’m ma’mleket 
arasındag’ı mu’na’sibetler h’aqqındag’ı teren’ pikirler Shıg’ıs h’a’m Batısta 
siyasiy-filosofiyalıq oy-pikirdin’ h’a’m ma’mleketshiliktin’ rawajlanıwına, 
Geraklit, Demokrit, Platon, Aristotel h’a’m tag’ı basqalardın’ ilimiy, filosofiyalıq, 
siyasiy ko’z-qaraslarının’ qa’liplesiwine ku’shli ta’sir etken. «Avesto» ta’liymatı 
xristianshılıqtın’ h’a’m islam dininin’ payda bolıwına, iudaizmnin’ rawajlanıwına 
negiz bolg’an.
A’yyemgi Qıtay ja’miyetinin’ reformasında eki bag’dardı ko’remiz: Fu Chji – 
nızamnın’ basqarıwı h’a’m Jen chji – xalıqtın’ basqarıwı. Biraq olardın’ ekewide 
ja’miyet idividke salıstırg’anda u’stem, ekinshisi birinshige tolıq bag’ınadı dep 
esaplang’an. Sonday-aq, sol da’wirlerde «gu» («a’yyemgilik») printsipi h’a’reket 
11
Қараңыз: Абдукамалов Р. Авестийские тексты о государственности и праве: вопрос генезиса и эволюции 
структур. «Ўзбекистон тарихи», 2000, № 3, 22 бет
.

---

15 
etip, ol boyınsha da’stu’rlerge h’u’rmet baslı qag’ıyda esaplang’an. Konfutsiy 
pikirinshe, «gu» tu’sinigindegi Qag’ıydalar tek a’yyemgi zamanda bolg’an. Sonın’ 
ushında ol waqıtları «Aspan astında» ta’rtip h’u’kimranlıq etken. Sonın’ ushında, 
Konfutsiydın’ ma’mleket h’aqqındag’ı idealı a’yyemgi u’lgilerge qaytıw bolg’an. 
İnsan pu’tkil o’mirinde etiket h’a’m ritual («li») menen jasawı lazım. Eger ritual 
jog’alsa, - deydi Konfutsiy – onda ta’rtipsizlik kelip shıg’adı. «Li» tu’sinigi arqalı 
konfutsiyshilikte sotsiallıq h’a’m siyasiylıqtın’, ja’miyet h’a’m ma’mlekettin’ 
organikalıq birligine erisiledi. “Aspannın’ erkin bilmey, a’diwli adam biliw 
mu’mkin emes. Ritual (da’stu’r)dı bilmey, o’zin’di ja’miyette tastıyıqlay 
almaysan’” – degen so’zler menen tamamlanadı. “Lun Yuy”. 
Konfutsiy ja’miyetti nızam tiykarında basqarıw kerek degen legistlerge qarsı 
shıqqan. Ol legistler aytqanday nızam aldında h’a’mmenin’ ten’ligi printsipi 
menen ma’mleketti basqarıw mu’mkin emes, bul basqarıw negizin buzadı, shaxs 
u’stinen zorlıq etiwge alıp keledi degen. “Joqarg’ılar h’a’m to’mengiler arasında 
ayırmashılıq jog’alsa,onda ma’mleketti qalay basqarıwg’a boladı?”- dep soraw 
qoyadı ol. “Lun Yuy”den Konfutsiydin’ mına pikirlerin keltiriwge boladı: “Eger 
xalıqtı nızamlar arqalı basqarıp h’a’m jazalawlar menen ta’rtipti saqlaytug’ın 
bolsaq, onda xalıq jazalawlardan qashıwg’a umtıladı h’a’m uyalıwdı qoya 
baslaydı. Eger xalıq a’diwlilik arqalı basqarılsa h’a’m da’stu’rler (ma’resimler) 
ja’rdeminde ta’rtip saqlansa, onda xalıq uyalıwdı biledi h’a’m ol du’zeledi”.
12
A’lbette, bul jerde legistlerdin’ nızamdı h’uqıq h’a’m erkinliklerdi qorg’awshı 
emes, al anaw yakiy mınaw is-h’a’reketlerdi qadag’an etiwshi norma sıpatında 
tu’siniklerin, onı buzg’anlardı qatan’ jazılıw kerek dep esaplag’anın, sonday-aq 
h’a’kimiyattın’ nızamg’a bag’ınıwı tuwralı so’zdin’ bolmag’anın umıtpaw kerek.
Konfutsiy adamlardı kelip shıg’ıwına qarap to’rt qatlamg’a ajratadı: 
h’asılzadalar (olar h’a’r qanday bilimge tuwılg’annan aq erisedi); bilimlerge oqıw-
u’yreniw protsessinde erisetug’ınlar; bilimlerdi qıyınshılıq penen o’zlestiriwshiler; 
bilim alıwg’a umtılmaytug’ınlar. Ten’sizlik usıdan kelip shıg’adı, to’mengi 
qatlamdag’ı adamlar joqarg’ılarg’a, h’asılzadalarg’a bag’ınıwı kerek. Demek, 
12
Қараңыз: Лунь Юй. Древнекитайская философия. Том 1. М., 1994, стр 174 

---

16 
Konfutsiy boyınsha, h’a’kimiyat aqsu’yekler (aristokratlar) lazım. Ha’kimiyat 
a’dillik, a’diwlilik, miyrim-mu’ribetke tiykarlanıwı kerek, al puqaralar og’an 
bag’ınıwı, ko’terilislerge shıqpawı lazım. Ha’rkim o’z ornın biliwi sha’rt. 
Basqarıw degeni h’a’mmeni ornı ornına qoyıw degeni. Ha’kimiyatqa xalıqtın’ 
isenimisiz jasay almaydı, ol onın’ subektleri basqalarg’a o’rnek bolıwı lazım. 
Konfutsiy ta’liymatı insanpa’rwarlıq, a’dillik ideyalarınan kelip shıqqanlıg’ı 
ushında qıtay xalqı arasında ken’nen taralg’an, ol onın’ o’zi millettin’ danıshpanı, 
a’wliye, «ta’jsiz h’u’kimdar», ma’na’wiy qah’arman sıpatında h’u’rmetlenip 
kelgen. Ha’tte, Qıtayda bul ta’liymat ilah’iylastırılg’an, konfutsiyshilik atlı din, 
onın’ ma’resimleri qa’liplesken. 
Qıtay siyasiy ideyaları tariyxında Lao-Tszi (e.a. VI-V a’sirler) ta’repinen 
ortag’a qoyılg’an «Dao» (Nızamlılıq, h’aqıyqat) ta’liymatı u’lken iz qaldırdı. Bul 
ta’liymat boyınsha siyasiy protsessler joqarıdan basqarıladı, onın’ obektleri shaxs, 
ma’mleket, pu’tkil adamzat boladı. Lao-Tszi Dao – joldı Aspannan g’a’rezsiz 
zatlardın’ tabiyg’ıy dawam etiwi h’a’m ol Aspan, ta’biyat h’a’m ja’miyet 
nızamların belgileydi degen. «Daotsizm»de ta’biy h’uqıq, ku’sh isletpeslik, 
ma’mleketti joq etiw, zulımlıqqa qarsı gu’res, a’yyemgi jamaatlıq turmıs ta’rzine 
qaytıw usag’an pikirler ortag’a qoyıladı. Son’ın ala «daotsizm»de ilah’iylestirilgen 
h’a’m dinge aynaltırılg’an. 
Moizmnin’ tiykarın salıwshı Mo-tszi (479-700 jj.) joqarg’ı h’a’kimiyat 
xalıqqa tiyisli degen, ma’mlekettin’ kelisim (dogovor) teoriyasının’ elementleri 
dep qarawg’a bolatug’ın pikirlerdi aytqan. Onın’ pikirinshe, a’yyemgi adamlar 
h’aywanıraq h’alg’a uqsas jag’dayda bolg’an da’wirlerde ja’miyettegi ta’rtipsizlikti 
(kaos) saplastırıw ushın o’z-ara kelisimge kelip, Aspan astındag’ı adamlardın’ en’ 
danasın h’a’m a’diwlisin o’zlerine basshı etip saylag’an h’a’m onı Aspannın ulı 
etip belgilegen. «Tek Aspannın’ Ulı g’ana Aspan astında a’dilliktin’ birdey 
u’lgisin (obrazets) jarata aladı, sonın’ ushında Aspan astında tınıshlıq ornadı», - 
dep esaplag’an Mo-Tszı. 
A’yyemgi Hindstanda siyasiy ideyalardı ja’miyet h’a’m ma’mlekettin’ 
ma’nisi ilah’iy tu’sinilgen. Ma’selen, «Rigveda»lardı du’nyanın’ ta’rtipleri ilah’iy 

---

17 
nızamlar tiykarında a’melge asatug’ınlıg’ı, adamlar aralıq mu’na’sibetler ulıw-
kastalıq negizge tiykarlanatug’ınlıg’ı bayanlanadı. Jerdegi ta’rtipler du’nyalıq 
ta’rtipliliktin’ bir bo’legi dep qaralg’an. 
Hindstan siyasiy-filosofiyalıq pikirinin’ rawajlanıwında shah’zada Siddxartxa 
Gautamanın’ (623-543 jj.) ayrıqsha ornı bar. Keyin ala ol Budda (jarqırag’an, 
payızlı) atag’ın alg’an h’a’m ideyaları buddizm dinine aynalg’an. Ol waqıyalar 
du’nyasının’ quram bo’legi bolg’an insanlar du’nyasın turaqlastırıw pikirin alg’a 
qoyg’an. Gautama h’a’kimiyattın’ deregi quday degen pikirden bas tartqan, Veda 
h’a’m Upanishad geypara qag’ıydaların kritikalag’an. Onın’sha adamlardın’ 
tag’diyri o’zlerinin’ iskerligine baylanıslı, o’zlerinin’ qolında. Buddizm dxamma 
(nızam)nın’ ratsionalistlik talqılawın ortag’a qoyadı. “Dxammalar – delinedi 
buddizmnin’ “Dxammapade” atlı kitabında - aqılg’a tiykarlanadı, olardın’ en’ jaqsı 
bo’legi – aqıl, olar aqıldan do’retilgen”. Buddizmnin’ siyasiy-filosofiyalıq 
kontseptsiyasında ta’biyg’ıy h’uqıq h’a’m ma’mlekettin’ kelip shıg’ıwının’ kelisim 
teoriyasının’ baslamaların ko’remiz. A’yyemgi Hindstanda siyasiy oy-pikirdin’ 
rawajlang’anlıg’ın sol zamannın’ esteligi bolg’an «Manu nızamları» 
(Ma’na’va’dxarmashastra) atlı shıg’armasıda kiriw mu’mkin. Onda h’a’kimiyat 
h’u’kimdardın’ jeke basqarıwı sıpatında talqılanadı. Ma’mleket quramına mına jeti 
na’rse kiredi: patsha (h’u’kimdar), ma’sla’h’a’tshi, ma’mleket, qala, g’a’ziyne, 
armiya, awqamlaslar. Olardın’ ishinde patsha h’a’kimiyatı ilah’iy ku’sh-qu’diretke 
iye dep ayrıqsha atap ko’rsetiledi. 
A’yyemgi Gretsiyada, yag’nıy antikalıq da’wirde, Afina demokratiyası 
gu’llep-jasnag’an zamanda ilimiy, filosofiyalıq, siyasiy oy-pikirler joqarı da’rejege 
ko’terildi. Bul da’wirdin’ ullı oyshılları Sokrat, Platon, Aristoteldin’ siyasiy-
filosofiyalıq ideyaları siyasiy oy-pikirler tariyxında o’shpes iz qaldırdı. Olar 
siyasat, h’a’kimiyat, nızamlılıq, ma’mleketlik basqarıw formaları h’a’m tag’ı basqa 
ma’selelerge ayrıqsha itibar berdi. Ha’tte, olar siyasiylıq problemasın basqalardan 
u’stin a’h’miyetke iye dep esaplag’an. Aristotel bılay dep jazg’an edi: “Eger barlıq 
ilim h’a’m iskusstvonın’ aqırg’ı maqseti a’diwlilik (blago) bolsa, onda en’ joqarı 

---

18 
a’diwlilik barlıq ilimlerdin’ h’a’m iskusstvonın’ en’ baslı, atap aytqanda siyasattın’ 
joqarı da’rejedegi maqseti boladı”.
13