Өзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы

7-tema. Operatsiyaliq sistemalar. MS DOS operatsiyaliq sistemasi haqqinda
tu`sinik. Norton Commander (NC) programmasi
Reje:
1. Operatsiyaliq sistema haqqinda tu`sinik
2. MS DOS operatsion sistemasi
3. NC programmasi haqqinda tu`sinik
Operatsion sistema (OS) komp`yuter menen paydalaniwshi arasinda baylanis
ornatip, komp`yuterdin` tiykarg`i qurilma dereklerinin`, qosimsha qurilmalardin` jumisin
basqaradi. OC programmalardi operativ yadqa ko`shirip ha`m bul programmalardin`
talaplarin orinlap, jumisin ta`miyinleydi. Programma o`zinin` waziypasin orinlap
bolg`annan son` operativ yadti odan tazalaydi, yag`niy paydalaniwshi islewi ushin
operativ yadtan ken` orin ajiratadi. OC komandalari tiykarinda paydalaniwshi diskke at
qoyiw, fayllardan nusqa ko`shiriw, ekranda kataloglar izbe-izligin aliw, erikli
programmalar, printer, displey menen tikkeley islew mu`mkinshiligine iye boladi.
A`dette IBM RS komp`yuterlerinde Microsoft Corporation firmasinin` MS DOS yamasa
onin` variantlari RS DOS, DR DOS, NOVELL DOS, COMPAST DOS ha`m basqa
operatsion sistemalar ornatiladi. Ha`zirgi ku`nge shekem MS DOS OC nin` bir neshe
versiyalari bar bolip, onin` son`g`i versiyalari alding`ilarina salistirg`anda kem-kemnen
jetilistirilip kelinbekte.
Operativ yadta informatsiya ha`m paydalaniwshilar programmasi boladi. Usi
programma arqali protsessor informatsiyani qayta isleydi ha`m sheshimin qaytadan
operativ yadqa jazadi. :lken ob`emdag`i informatsiyalar menen islegende u`lken
siyimliliqtag`i yad kerek boladi. Sonliqtan informatsiyalar ha`m programmalar sirtqi
yadta saqlanadi. Kirgiziw du`zilisi olardi operativ yadqa alip beriwdi ta`miyinleydi.
Sonin` ushin operatsion sistemanin` ja`ne bir jumisi bul protsessordin` kirgiziw-shig`ariw
du`zilisinin` ha`m sirtqi yadtin` jumisin parallel alip bariw.
MS DOS tin` rawajlaniw tariyxi.
1980 jili Saettle Computer Products firmasinin`
8086 mikroprotsessorli taza komp`yuteri ushin operatsion sistema talap etildi. Bul
komp`yuter ushin usi firma ta`repinen QDOS operatsion sistemasi islenip shi¬ildi.
QDOS OC T. Paterson ta`repinen jaratilip, aldinda turg`an Q ha`ripi “tez ha`m patas”
so`zin an`latiwshi shifr tu`rinde aling`an edi. Al 1980 jilg`a kelip bul QDOS atamasi 86-
DOS atamasina o`zgertildi ha`m ayirim jetilistiriwlerden keyin, ken` ja`ma`a`t na`zerin
o`zine tartip, ken` qollaniw mu`mkinshiligine iye boldi.
Usi jetiskenliklerdi esapqa alip Microsoft firmasi 86-DOS sistemasin paydalaniw
huqina iye boldi, al IBM firmasi bolsa o`zinin` jeke komp`yuterlerin bazarg`a shig`ardi.
Bul komp`yuterler ushin OC Microsoft firmasi ta`repinen ta`miyinlenetug`in boldi.
1981 jildin` may ayinan baslap T. Paterson IBM firmasinin` jeke komp`yuterleri ushin
arnalg`an, OC tayarlaytug`in programmistler toparina basshiliq etti ha`m IBM firmasi Saettle
Computer Rroducts firmasinin` 86-DOS sistemasina tiyisli barliq huqiqqa iyelik etti. Na`tiyjede
operatsion sistemanin` ati MS-DOS bolip o`zgertildi ha`m ha`zirgi ku`nge shekem jeke
komp`yuterlerdin` taza jetilisken tu`rleri ushin, bul MS DOS operatsion sistemasinin` taza
versiyalari jaratilmaqta ha`m komp`yuterlerdin` programmaliq ta`miyinleniwinde basqa OC
larg`a salistirg`anda girewli orin tutip turipti.
MS DOS OC qurami
Komp`yuterlerdin` modellerine qaray operatsion sistema ha`r tu`rli ob`emda boliwi
mu`mkin biraq olardin` isleytug`in jumislari birdey:
- operativ yadti basqariw;
- protsessordi basqariw;

---

39
- periferiyaliq du`zilislerdi basqariw;
- paydalaniwshilar tapsirmalarin basqariw;
- mag`liwmatlardi basqariw.
Operatsion sistemanin` bunday esaplaw texnikasi ushin kerekli funktsiyalarin
atqariw ushin, qiyin ha`m qimbat bolg`an programmalar kompleksin islep shig`iw
kerek boldi. Operatsion sistemanin` bahasi komp`yuterdin` o`zinin` bahasinan bir neshe
ese qimbat turadi. Operatsion sistemasiz komp`yuter, elektron sxemalar, metall
konstruktsiyalar jiynag`i g`ana bolip qaladi.
DOS qa to`mendegi tiykarg`i modullar kiredi: kirgiziw ha`m shig`ariw sistemalar
bazasi (BSVV); da`slepki jumisqa qosiw (zagruzka) blogi (BNZ); kirgiziw ha`m
shig`ariw sistemalar bazasin ken`eytiw moduli (MR); u`zilisti qayta qosiw moduli
(MOP); komandali protsessor; DOS utilitleri.
Kirgiziw ha`m shig`ariw sistemalar bazasi operatsion sistema-sinin` tiykarg`i bir
bo`legin quraydi ha`m to`mendegi funktsiyalardi orinlaydi: mashinani jumisqa qosqanda
avtomatlastirilg`an tu`rde tiykarg`i apparat komponentlerin (testirovanie) testti tekseredi;
operativ yadti jumis penen ta`miyinlew ushin, da`slepki jumisqa qosiw (zagruzkalaw)
blogin shaqiriw; texnikaliq qurallardi basqariwdag`i shaqiriw sistemasina ha`m u`ziliske
xizmet ko`rsetiw.
Kirgiziw ha`m shig`ariw sistemalari bazasi (BSVV), basqa modullerdegidey,
diskalarda emes, al turaqli yad du`zilisinde (PZU) saqlanip turiladi.
Da`slepki jumisqa qosiw blogi (BNZ) diskadan oqiladi ha`m operativ yadqa
kirgiziw - shig`ariw sistemalar bazasin ken`eytiw modulin ja`ne u`zilisti qayta islew
modulin ju`kleydi.
Kirgiziw-shig`ariw sistemalar bazasin ken`eytiw, ken`eytiw moduli ja`rdeminde
islenedi ha`m onin` ja`rdeminde personal` komp`yuterdin` ko`plegen apparat qurallarin
basqariw mu`mkinshiligi tuwadi. Kirgiziw-shig`ariw sistema bazasina qosimsha
podprogrammalar qosiw mu`mkinshilikleri payda boladi, olar sirtqi du`zilislerge
drayverlerge xizmet etedi. Drayverler tek g`ana sirtqi du`zilisler ushin islenbeydi, solar
menen bir qatarda apparat quramina kiretug`in du`zilislerge de islenedi.
:zilisti qayta islew moduli ko`plegen a`meliy programmalar menen birge
isleytug`in joqari da`rejeli sistemalar jaratadi. Ol fayl sistemasinin`, kirgiziw ha`m
shig`ariw du`zilislerinin` (klaviatura, displey, printer), programmani juwmaqlawg`a
baylanisli bir qansha arnawli jag`dayg`a xizmet etiw, olardin` jasalma u`zilisine ha`m
qa`telerdi qayta islew jumislarin ta`miyinleydi. :zilisti qayta islew moduli funktsiyalarin
tiykarinan komandali protsessor (KP) orinlaydi.
Komandali protsessor sistema diskasinda ornalasqan bolip to`mendegi
funktsiyalardi orinlaydi:
- klaviaturadan yaki komandali fayldan kirgizilgen komanda-lardi qabillaw ha`m
tekseriw;
- sistemali faylda ornalasqan orinlaw programmasinda DOS programmalarin
orinlaw;
- SOM ha`m EXE fayllarinda ornalasqan sirtqi a`meliy prog-rammalardi orinlaw
ha`m jumisqa qosiw;
- JEEM jumisqa qosilg`annan keyin avtozapusk faylin orinlaw.
MS DOS OC sistemasi to`mendegi bo`limlerden turadi.
- BIOS (Basic Input Output System) komp`yuterdin` turaqli yadinda jaylasqan bolip,
onin` waziypasi kiritiw-shig`ariw menen baylanisli bolg`an operatsion sistemanin`
a`piwayi ha`m universal xizmetlerin orinlawdan ibarat. Bul sistema komp`yuter iske

---

40
qosilg`anda, onin` yadinin` ha`m qurilmalarinin` islewin tekseriwshi testti ha`m OC
ju`klewshisin shaqiriwshi programma jaylasadi. OC ni ju`klewshi programma ju`da`
qisqa bolip, ol MS DOS jaylasqan disktin` (disketanin`) birinshi sektorinda jaylasadi
ha`m onin` waziypasi MS DOS tin` qalg`an 2 modulin oqiwdan ibarat. Bul moduller IO.
SYS ha`m MSDOS. SYS fayllari bolip, olar disketlerde jaylasadi. Olardi OC ju`klewshisi
yadqa ko`shiredi ha`m komp`yuter yadinda barqulla saqlanadi.
-IO. SYS (INPUT-OUTPUT)-bul BIOS tin` yadtag`i dawami esaplanadi.
-MSDOS. SYS-bul DOS tin` joqari da`rejeli waziypalarin orinlaydi.
-MS DOS tin` buyriq protsessori paydalaniwshi kirgizgen komandalardi qayta isleydi.
Buyriq protsessori OC ju`klenip atirg`an disktin` COMMAND. COM fayilinda jaylasadi.
Paydalaniwshinin` “ishki” dep ataliwshi bazi bir komandalarin, yag`niy type, dir, copy h.
t. b. komandalarin buyriq protsessorinin` o`zi orinlaydi. Kalg`an “sirtqi” komandalarin
orinlaw ushin sa`ykes programmani qidiradi, oni yadqa ko`shirip basqariwdi og`an
o`tkizedi.
-MS DOS-tin` sirtqi komandalari OC menen birgelikte ju`klenetug`in o`z aldina
fayllardag`i programmalar bolip, olar format, find, fdisk, print, xcopy h. t. b. boladi.
-Drayver qurilmalari MS DOS-tin` kiritiw-shig`ariw sistemasin toliqtiriwshi ha`m
taza qurilmalardin` jumisin ta`miyinlewshi arnawli programmalar bolip esaplanadi.
Drayverler ati CONG`IC. SYS faylinda ko`rsetiledi.
MS DOS tin` iske qosiliwi mina ja¬daylarda avtomatik tu`rde orinlanadi:
-komp`yuter iske qosilg`anda;
-Komp`yuterdegi Reset tu`ymesi basilg`anda;
-Ctrl+Alt+Del tu`ymeleri birgelikte basilg`anda.
Kag`iyda boyinsha OC qatti diskte ta`miyinlewshi firma ta`repinen jazilg`an boladi.
Sistema ju`kleniwi basinda komp`yuter turaqli yadindag`i qurilmalar tekseriledi. Egerde
qandayda qa`telik bolsa, qa`telik kodi beriledi. Qa`telik ju`da` quramali bolmasa G`1
tu`yini basiladi, al quramali bolsa, arnawli texnik qa`niygelerge ko`rsetiw tiyis.
OS-ni ju`klewshi programma oqilg`annan son` bul programma komp`yuter yadina OS
modulleri IO. SYS ha`m MSDOS. SYS fayllarin ko`shiredi ha`m basqariwdi olarg`a
tapsiradi. Son` CONG`IG. SYS sistema konfiguratsiyasin ko`rsetiwshi faylinan ondag`i
ko`rsetilgen drayverler oqilip OS parametrleri ornatila-di. Egerde CONG`IG. SYS
bolmasa, a`dettegi parametrler ornatiladi. Bunnan son` COMMAND. COM basqariwshi
protsessori oqilip, basqariw og`an o`tkeriledi ha`m ABTOEXEC. BAT orinlanadi. Bul
fayllarda komp`yuter jag`ilg`anda orinlanatu¬in komanda ha`m programmalar
ko`rsetiledi. Mine usinin` menen komp`yuterdi iske qosiw jumisi tamamlanadi ha`m
MSDOS komanda beriwdi usinis etedi (“>“ belgi shig`adi).
Operatsion sistemaliq du`zilisi. Operatsion sistemalar to`mendegishe qurilisqa iye:
- bir waqitta isleytug`in paydalaniwshilar: bir paydalaniwshi, bir neshe
paydalaniwshilar sanina qaray;
- sistemanin` basqariwi tiykarinda bir waqitta paydalaniwshi protsessler: bir
waziypali, ko`p waziypali sanina qaray;
- qollawshi protsesslar: bir protsessorli, ko`p protsessorlilar sanina qaray;
- operatsion sistema kodinin` razryadlilig`i: 8 razryadli, 16 razryadli, 32 razryadli,
64 razryadlilig`ina qaray;
- interfeys tu`ri: komanda (tekstli) ha`m ob`ektke (grafik) qaratilg`anlilig`ina
qaray;
- paydalaniwshinin` EEM na kiriw tu`ri: paketli qayta islew, waqitqa qaray
bo`liniwi, real waqitqa qaray;

---

41
- du`zilislerden paydalaniw tu`ri: tarmaqli, lokallilig`ina qaray.
DOS sem`yasindag`i operatsion sistemalar. Bul sem`yanin` birinshi wa`kili - MS
DOS sistemasi (Microsoft Disk Operating System - mikrosoft firmasinin` diskali
operatsion sistemasi) 1981 jilda IBM PC payda boliwina baylanisli shig`arilg`an.
DOS sem`yasinin` operatsion sistemalari bir waziypali bolip to`mendegi
mu`mkinshiliklerge iye:
- EEM li interfeys paydalaniwshinin` beretug`in komandasi ja`rdeminde a`melge
asiriladi;
- sistemanin` EEM nin` basqa tu`rlerine o`tiwdi sho`lkemles-tiriwshi du`zilistin`
bar ekenligi;
- operativ yadta alatug`in orni onsha u`lken emes (640 Kbayt).
OS/2 sem`yasindag`i operatsion sistemalar. OS/2 operatsion sistemalari IBM
firmasi ta`repinen 1987 jilda PK lerdin` jan`a PS/2 jaratiliwina baylanisli islenip
shig`ildi. OS/2 (Operating System / 2) ko`p waziypali operatsion sistema. Ol IBM PS -
tipindegi komp`yuterler ushin 32 razryadli grafikaliq ko`p waziypali operatsion sistema
tu`rinde bir neshe a`meliy programmalardin` jumisinin` parallel` bariwin
sho`lkemlestiredi.
OS/2 OS qolayli grafikaliq paydalaniwshi interfeysi bolip, DOS faylli sistemasi
menen ten` keledi, bul jag`day mag`liwmatlardan DOS ha`m OS/2 de hesh qanday
o`zgerissiz paydalaniw mu`mkinshiligin beredi.
UNIX sem`yasindag`i operatsion sistemalar. Olar 32 razryadli ko`p waziypali bir
neshe paydalaniwshilarg`a arnalg`an operatsion sistemalar. UNIX tin` ku`shli ta`repine
onin` bir sistemanin` o`zi ha`r qiyli komp`yuterlerden - superkomp`yuterlerden - PK ge
deyin paydalaniw mu`mkinshiligine iye ta`repin aytsaq boladi. Bunday jag`day sistemani
bir mashina arxitekturasinan basqasina o`tkeriw mu`mkinshiligin beredi.
UNIX te pochta xizmeti - onin` du`zilislerinin` tiykarg`i qurami bolip esaplanadi.
Ha`zirgi waqitta UNIX ushin ko`plegen programmalar bar. DOS ha`m WINDOWS
ushin ko`plegen birgelik-tegi programmalar UNIX te paydalaniliwi mu`mkin. UNIX
sem`yasinda bir neshe OS lar bar. Bul sem`yanin` ha`r qiyli versiyalari o`zinin`
atamalarina iye, biraq olar uliwma alg`anda UNIX OS bazaliq xarakterlerdi qaytalaydi.
Ka`rxanalar tarmaqlari ushin arnalg`an UNIX Ware 2.0 - 32 - razryadli bir neshe
paydalaniwshig`a arnalg`an ko`p waziypali OS lar UNIX sem`yasindag`i tarmaqli OS lar
arasinda ken` tarqalmaqta.
Norton Commander (NC) sistemasi Symantec firmasi jag`inan islep shig`ilg`an
DOS, Windows 3.1, Windows 95 - 2000 ortalig`inda islewge arnalg`an, bul
programmaliq ta`miynattin` ingliz ha`m orissha tildegi versiyalari islengen.
Norton Commander programmasinda NC.EXE fayli komandalar qatarina tu`sip
orinlang`anda ekranda NC sistemasinin` ekrani payda boladi.
Ekrannin` joqarg`i bo`leginde Norton Commander, Left, Files, Disk, Commands,
Tools, Right bas menyudin` alti punkti ornalasqan, olardin` ha`r biri o`zinin`
waziypalarin atqaradi. Ekrannin` tiykarg`i bo`legi eki panelden ibarat boladi. Ha`r bir
panel disktegi fayllar haqqinda mag`liwmatlardi ko`rsetiw ushin arnalg`an.
Norton Commander sistemasinin` panellerinin` segiz tu`ri parqlanadi:
- faylli panel - bunda berilgen disktin` qurami ko`rsetiledi;
- tabilg`an fayllar panelleri - Norton Commander FileFinder (NCFF) utilitleri yaki
paydalaniwshi ta`repinen diskti tazalaw waqtinda shig`arip taslaw kerek bolg`an fayllardi
saqlaw ushin xizmet etedi;
- sxemali panel - bunda grafik tu`rindegi berilgen disktegi kataloglar ko`rsetiledi;

---

42
- mag`liwmat paneli - bunda komp`yuterdin` operativ yadi haqqinda ha`m ondag`i
disk ha`m kataloglar haqqinda mag`liwmat beriledi;
- katalogtag`i mag`liwmat paneli - bunda fayllar ha`m belgilengen disktin` berilgen
kishi katalogi haqqinda qosimsha mag`liwmatlar beriledi;
- tez ko`rsetiw paneli - bunda tekstli fayllar qurami yag`niy kishi katalog haqqinda
mag`liwmatlar ko`rsetiledi;
- arxivli panel - bunda arxivli paneldin` qurami ko`rsetiledi;
- baylanistiriwshi fayl - ol basqa personal` komp`yuterlerge ornatilg`an fayllar ha`m
kishi disk kataloglarinin` dizimin o`zinde saqlaydi.
Norton Commander sistemasinin` komandalari. Sistema komandasi to`mendegi bir
neshe usillarda beriliwi mu`mkin:
- menyu rejiminde;
- klavish kombinatsiyalarinda;
- NC ekraninda jol ko`rsetkish qatarinda tiyisli klavisha ja`rdeminde;
- sistemanin` paneller ob`ektlerinde kursordin` ha`reketleniwinde.
Norton Commander sistemasi menyusi. NC menyusi alti punktti o`z ishine aladi.
Olarda sistemanin` barliq komandalari ja`mlengen. NC menyusin iske qosiw ushin PK
klaviaturasinda “F9” funktsional klavishani basiw kerek. Bunda bas menyu punktleri
Left, Files, Disk, Commanders, Tools, Right ashiladi.
Left punktleri - shep panel ha`m Right - on` panel NC shep ha`m on` panellerge
muwapiq basqariwdi ta`miyinleydi. Left ha`m Right punktleri a`h komandadan ibarat
kishi menyudi o`z ishinde saqlaydi.
Files (fayllar) punkti fayllar ha`m kishi kataloglar menen operatsiyalar, fayllar
atributlarinin` almasiwin, sonin` menen bir qatarda fayl menyusina kiriw, NC
sistemasinan shig`iw Slep komandasi bir neshe fayllardi da`slepki faylg`a bo`liw ha`m
bo`lingen fayllardi Merge komandasi ja`rdeminde jalg`iz bir faylg`a ko`shiriw
operatsiyasin a`melge asiradi. Files punktinin` kishi menyusi a`o` komandani kirgizedi,
olardin` u`lken bo`legi funktsional klavishalardin` ha`reketine maslasqan.
Disk (disk) punkti paydalaniwshinin` jumisin iyiliwshen` ha`m qatti diskler menen
ta`miyinleydi. Sistemada disketten kopiya aliw Copy diskette komandasi boyinsha
a`melge asiriladi.
Commanders punkti ekran parametrlerin beriw parallel ren` ha`m ko`lemin tan`law,
displey jumisinin` rejimin wyreniw, jol ko`rsetkish qatarin alip taslaw, jasirin fayllardi
ko`rsetiw h.t.b. operatsiyalardi orinlawg`a mu`mkinshilik tuwdiradi.
Tools (u`skeneler) punkti paydalaniwshilar menyusina qosimsha tu`rde Tools
sistemali menyudi jaratiwg`a imkan beredi.