Өзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы

6-tema. Programmaliq ta`miynat. Programmaliq ta`miynattin`
tu`rleniwi.
Reje:
1. Programmaliq ta`miynat tu`sinigi
2. Programmaliq basqariw printsipi
3. Programmaliq ta`miynat tu`rleri
EEM informatsiyani qayta islewi ushin og`an ne islew kerekligin “tu`sindiriw” kerek.
Bunday “tu`sindiriw” programmalar arqali iske asiriladi. Programmada, informatsiyani
qayta islewdin` berilgen protsessin iske asiriw yamasa bul protsessti basqariw ushin,
orinlaniwi kerek bolg`an barliq a`meller jetkilikli toliqliq penen, bir ma`nisli ha`m aniq
tu`rde ko`rsetilip jaziladi. Esaplaw protsessin jobalastiriw ha`m sho`lkemlestiriw,
programmalastiriwdi avtomatlastiriw ha`m qollanba ma`selelerin sheshiwdin`
programmalarin tekseriw ushin xizmet etetug`in basqariwshi ha`m qayta islewshi
programmalardin` toplami EEMnin` programmaliq ta`miyinleniwi (PT) dep ataladi. PT
nin` sistemasi - ha`r bir EEMnin` ajiralmas bir bo`legi boladi. PT nin` quwatlilig`i
EEMdi paydalaniwdin` na`tiyjeli boliwina kepillik beredi. EEMnin` PT sinin`
a`hmiyetliligin mina misaldanda ko`riwge boladi. Esaplaw texnikasinin` rawajlaniwinda
1970-jil este qalarliq ayiriqsha jil boldi: EEMnin` PT sinin` bahasi onin` apparaturasinin`
bahasi menen ten`lesti. Sol waqitlari, EEMnin` PT sin islep shigiw olarga jumsalatugin
qarjilardin` tiykargi u`lesin quraydi degenge, ele iseniw qiyin edi. Biraqta, aradan on jil
o`tkennen son`, bagdarlamalar EEMge jumsalgan uliwma qarjinin` 80%tin quradi ha`m
80-jillarda olardin` u`lesi bargan sayin barqulla o`sip bardi.
Ha`zirgi zaman EEMlerinin` PT si ogada ken` ha`m ha`r qiyli. Ol, ken` taralgan
komp`yuterlik oyinlardan ha`m tekstlerdi qayta islew bagdarlamalarinan baslap, arnawli
xizmetlerdi atqaratugin bagdarlamalarga (ma`selen, kosmosliq izertlewlerge, atom
energetikasina, sesten tez aviatsiyaga h. t. b. ) shekemgi onlagan ha`m ju`zlegen min`
bagdarlamalardi o`z ishine aladi. Sonliqtan mashinanin` qimbat bahali tez (operativlik)
yadinda onin` PT sinin` tiykargi kishi u`lesin jaylastiriw ekonomikaliq jaqtan maqsetke
muwapiq keledi. Al PT ni du`ziwshi ko`pshilik programmalar EEMnin` bahasi a`dewir
arzanlaw sirtqi yadinda (videodisklerde, magnit diskle-rinde h. t. b.) saqlanadi.
EEMnin` PT to`mendegi tiykarg`i u`sh bo`limnen turadi:
-operatsiyaliq sistema (OS);
-sistemali programmalar (SP);
-a`meliy programmalar (A`P).
Programmaliq ta`miynat - bul, komp`yuterdegi esapti sheshiwdi ta`miyinleytug`in
programmalar toplami bolip tabiladi.
Programmaliq ta`miynat ha`m matematikaliq ta`miynattin` ayirmashilig`i
to`mendegishe:
- programmaliq ta`miynat bul programmalar toplami;
- matematikaliq ta`miynat bul matematikaliq metodlar ha`m algoritmler, solardin`
ja`rdemi menen, qoyilg`an esapti sheshiw mu`mkinshiligi tuwadi.
Programmaliq ta`miynat bul komp`yuterdin` bir negizgi qurami bolip tabiladi.
Olardin` birazi texnikaliq apparaturalari menen birge keledi.
Ha`zirgi EEM lari - programmali basqariw printsipinde qurilg`an. Bul printsip
algoritmdi operator sxemalari tu`rinde belgilew usilinda islengen.
Operator sxemasi - esaplaw qag`iydasin belgilewshi, mag`liwmat u`stinde
islenetug`in eki tu`rli operatorlar kompozitsiyasi. Birinshi tu`r operatorlar mag`liwmatti

---

35
o`zgertedi, ekinshi tu`ri operatordin` isleniw ta`rtibin aniqliw maqsetinde mag`liwmatti
payda etedi.
Programmali basqariw printsipi EEM larda bir neshe usil menen a`melge asiriliwi
mu`mkin. Bul usildin` birewin 1945 j. J.Fon Neyman using`an. Ha`zirshe usi usil negizgi
usil esaplanadi (Neyman usili). Olar to`mendegilerden ibarat:
1. Mag`liwmat ekilik tu`rinde kodlanadi ha`m so`zler dep atalatug`in elementlerge
ajiratiladi. EEM larinda ekilik kodtin` isletiliwi mag`liwmatti beriwde, saqlawda ha`m
o`zgertiriwde qollanatug`in elektron sxemalarinin` o`zine tiykarlang`an a`hmiyetlerden
kelip shig`adi.
Jekke san, komanda ha`m sog`an uqsag`anlardi belgilewde isletiletug`in birler
ha`m noller (mag`liwmat bitleri) jiyindisi mag`liwmat ob`ekti boladi ha`m so`zler dep
ju`rgiziledi. So`z EEM da mag`liwmattin` mashina elementi bolip isletiledi.
2. Mag`liwmattin` ha`r tu`rli tiptegi so`zleri kodlaw usillari boyinsha emes, isletiw
usili boyinsha parqlanadi, yag`niy san, komanda ha`m tag`i basqalardi belgilewshi barliq
so`zler EEM da bir tu`r ko`riniste boladi ha`m so`zlerdin` programmada isletiliw ta`rtibi
g`ana olardin` bir-birinen parqlaniwina sebep boladi. So`zlerdin` bunday “bir tu`rliligi”
sanlardi ha`m komandalardi islewde bir tu`rdegi a`melden paydalaniw mu`mkinshiligin
beredi.
3. Mag`liwmat so`zleri mashina yadinin` yacheykalarina ornalastirilip so`z
adresleri dep ataliwshi yacheyka no`merleri arqali identifikatsiyalanadi (belgilenedi).
Mashina yadi - ha`r bir mag`liwmat so`zin saqlawshi jay xizmetin atqaratug`in
yacheykalar jiyindisi. San yaki komandalardi saqlaw ushin yad yacheykasi ajiratiladi.
Yadqa so`zdi jaziw ushin, usi so`z saqlaniwg`a ajratilg`an yacheyka adresi ko`rsetiliwi
kerek. Yadtan so`zdi tan`lap aliw ushin (oqiw ushin) ja`ne tan`lang`an so`z saqlanatug`in
yacheyka adresin ko`rsetiw kerek. Solay etip, san yag`niy komanda saqlanatug`in
yacheyka adresi san yag`niy komandanin` mashinanin` identifikatori (ati) bolip qaladi,
yag`niy EEM da sanlar ha`m komandalar olardin` adresleri arqali belgilenedi.
4. Algoritmdi basqariwshi so`zler izbe-izligi tu`rinde belgilenip bul izbe-izlikler
usillar tu`rin ha`m usillarda islenetug`in mag`liwmat so`zlerin (operandlardi) belgileydi
ha`m komandalar dep ataladi. Mashina komandalari terminlerinde belgilengen algoritm
programma dep ataladi.
5. Algoritmnin` ko`rsetiwi boyinsha esaplaw komandalardi programmada
ko`rsetilgenindey etip izbe-iz islewden ibarat.
Qanday da bir ma`seleni sheshiw ushin EEM da, adam og`an algoritm du`ziwi
kerek, bul degenimiz, ma`selenin` sheshimin aliw ushin islenetug`in jumislardin` izbe-
izligin ko`rsetiw degenimiz.
Algoritm ko`megi menen qanday da bir esapti sheshiw ushin onin` mag`anasina
tu`sinbey-aq, algoritm komandalarin duris islew arqali sheshiwge boladi. Biraqta bul
algoritmdi mashina islewi ushin, oni programma tu`rinde islep mashinag`a kirgiziw
kerek. Sonnan keyin adam qanday da bir tilde matematikaliq simvollar menen belgilep
komp`yuterge tapsirma beredi, al komp`yuter bolsa tek g`ana mashinanin` komandalarin
tu`sinedi, bul degenimiz kodlang`an til. Sonin` ushin programmani mashinanin` tiline
o`zgertiw kerek boladi. Olar arnawli programmalar ja`rdeminde ju`zege asadi.
Zamanago`y informatsiyaliq texnologiyalardin` tez rawajlaniwi ha`m oni qollaniw
tarawlarinin` ken`eyiwi programmaliq ta`miynattin` rawajlaniwin jedelletti.
Informatsiyaliq sistemanin` programmaliq ta`miynati degenimizde esaplaw
texnikasi qurallari menen mag`liwmatlardi qayta islew sistemasin jaratiw ha`m olardan
paydalaniw ushin programmaliq, hu`jjetli qurallardi ja`mlew degendi tu`sinemiz.

---

36
Programmaliq ta`miynat jag`inan orinlanatug`in funktsiyalarg`a qaray, oni eki
toparg`a: sistemali programmaliq ta`miynat ha`m a`meliy programmaliq ta`miynat etip
bo`liwge boladi.
Sistemali programmalaq ta`miynat komp`yuterde mag`liwmatti qayta islew
protsessin sho`lkemlestiredi ha`m a`meliy programmalardi jumis penen ta`miyinleydi.
Sistemali PT apparat qurallari menen tig`iz jumis islegenligi sebepli olardi
komp`yuterdin` bir bo`legi dep te ataydi.
A`meliy programmalaq ta`miynat paydalaniwshinin` onin` waziypasin orinlaw
ushin ha`m uliwma informatsiyaliq sistemanin` esaplaw protsessin sho`lkemlestiriw
ushin arnalg`an.
Sistemali PT quramina to`mendegiler kiredi:
- operatsion sistemalar;
- servis programmalar;
- programma tillerinin` translyatorlari;
- texnikaliq xizmet programmalari.
Operatsion sistemalar (OS) mag`liwmatti qayta islew protsessin basqariw ha`m apparat
qurallari menen paydalaniwshilar ortasindag`i o`z-ara baylanisti ta`miyinleydi. OS nin`
tiykarg`i waziypalarinin` biri mag`liwmatlardin` kiriw-shig`iw protsesslerin avtomat-
lastiriw, paydalaniwshinin` isleytug`in a`meliy waziy-palardi orinlawdi basqariw bolip
tabiladi. OS kerekli mag`liwmatti komp`yuter yad qurilisina kirgizedi ha`m onin`
orinlaniwin ta`miyinleydi; esaplawlarg`a tosiq boliwshi sha`riyatlardi analizleydi,
qiyinshiliq payda bolg`an jag`dayda ne islew kerek ekenligi haqqinda ko`rsetpe beredi.
Programmaliq ta`miynat
Sistemali
programma
Programmala
stiriw
A`meliy
paket
programma
Tekstli
protsessor
Servis
programma
Translyator
A`meliy
paket
programma
tablitsali
protsessor
Programmaliq
til translyatori
Algoritm
tiller
Kitapxana
Grafikaliq
redaktor
Texnikaliq
xizmet
programmasi
MBT
sistema
h.t.b.
3-su`wret. Programmaliq ta`miynat.
Orinlaytug`in waziypalarina qaray OS ni u`sh gruppag`a bo`liwge boladi:
- bir waziypali (bir paydalaniwshig`a arnalg`an);
- ko`p waziypali (ko`plegen paydalaniwshilarg`a arnalg`an);
- tarmaqli.

---

37
Birinshi gruppadag`i OS bir paydalaniwshinin` ha`r bir aniq jag`dayda aniq bir
waziypani orinlawg`a arnalg`an. Bunday OS na MS DOS ti kirgizsek boladi.
Ekinshi gruppadag`i OS waqitti mul`tiprogramma rejiminde islegende EEM nan
ko`pshilik bolip paydalaniwdi ta`miyinleydi. Bunday klass OS g`a UNIX, OS2,
Microsoft Windows 95, Microsoft Windows NT ha`m t.b.
U`shinshi, tarmaqli operatsion sistemalar lokal ha`m global tarmaqlardin` payda
boliwi menen baylanisli ha`m paydalaniwshinin` esaplaw tarmaqlari barliq
resurslarina kiriwdi ta`miyinlew ushin arnalg`an. Tarmaqli OS larg`a Novell, NetWare,
Microsoft Windows NT, Banyan Vines, IBM Lan, UNIX, Sun firmasinin` Soliaris kiredi.
To`mende OS rawajlaniwinin` tiykarg`i bag`darlari keltirilgen:
- operatsion sistemalardin` narqinin` kemeyiwi;
- programma ko`rinisinde a`melge asirilg`an OS ko`plegen funktsiyalarin`
mikroprogramma ko`rinisinde ju`zege asiriwi;
- ko`p protsessorli komp`yuterler jumisinin` ta`miynati;
- komp`yuterlerdin` ha`r tu`rli a`wladlari ushin programmalardin` sa`ykesligin
ta`miyinlewi;
- programmalardin` parallel` orinlaniwin ta`miyinlew.
Servis programma ta`miynati - paydalaniwshig`a komp`yuter menen isleskende
qosimsha xizmetler ko`rsetiwshi ha`m operatsion sistemalar mu`mkinshiligin asiriwshi
programmalardin` jiynag`i.
Biraq funktsional mu`mkinshiligine qaray, servis du`zilislerin to`mendegishe bo`lip
ko`rsetiwge boladi:
- paydalaniwshi interfeysin jaqsilawshi;
- mag`liwmatlardi buziliwdan ha`m t.b. kesent beriwlerden saqlawshilar;
- mag`liwmatlardi qayta islewshiler;
- disk ha`m operativ yad du`zilisi ortasinda mag`liwmat almasiwin tezlestiriwshiler;
- virusqa qarsi programmalar.
Virusqa qarsi programma qurilmalar viruslardi tawip ha`m olardi emlewdi
ta`miyinleydi.
Programma tili translyatori dep programmalastiriw tilinen programma tekstin
mashina kodina awdarip beriwshi programmani aytamiz.
Texnikaliq xizmet ko`rsetiw programmalari degende komp`yuterdin` jumis
protsessinde yaki uliwma esaplaw sistemasinda diagnostika ha`m qa`telerdi tabiw ushin
programmaliq apparat qurilmalarinin` toplamina aytamiz.
A`meliy programmalar ta`miynati paydalaniwshinin` aniq bir waziypalarin islep
shig`iw ha`m orinlawg`a arnalg`an.
A`meliy PT sistemali PT bular operatsion sistemalardin` basqariwi astinda isleydi.
A`meliy PT quramina to`mendegiler kiredi:
- waziypalari ha`r qiyli a`meliy programmalar paketleri;
- paydalaniwshi ha`m informatsion sistemalardin` is programmalari.

---

38