Өзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы

Sistemali blok.
Sistema blogi a`dette jalpaq (disktop) yamasa tikke (town)
ko`rinisinde islenip shig`ilip, og`an komp`yuterdin` tiykarg`i bo`limleri sistema blogina
jaylasqan boladi. Bul bo`limler to`mendegilerden ibarat:
1) Mikroprotsessor - komp`yuterdi basqaradi ha`m barliq esaplaw jumislarin
orinlaydi. Ol tu`rli a`mellerdi tez orinlaw mu`mkinshiligine iye bolip, onin` tezligi
sekundina 100 million a`melge shekem ha`m onnanda ko`p boliwi mu`mkin.
Mikroprotsessor programmalardin` orinlaniwin ta`miyinleydi ha`m komp`yuterdin`
basqa qurilmalari jumisin basqaradi.
IBM PC komp`yuterlerinde a`dette Intel firmasinin` ha`m og`an sa`ykeslengen basqa
firmalardin` mikroprotsessorlari ornatiladi. Bul tu`rdegi komp`yuterler mikroprotsessor
tu`rleri menen ajiralip turadi.
Mikroprotsessorlardin` Intel - 8088, 80286, 80386SX, 80386, 80486, Pentium I-IV
qusa¬an tu`rleri bar. Ha`zirgi waqitta Intel - 8088, 80286, 80386, 80486
mikroprotsessorlardin` o`ndiriske shi¬ariliwi toqtatildi, sebebi olar ha`zirgi zaman
talaplarina juwap bermeydi, olardin` tezligi jaramsiz. 1993 jildan baslap Intel firmasi
Pentium mikroprotsessorlarin islep shig`armaqta. Ha`zirgi waqitta Pentium-4
mikroprotsessorlari shi¬arilmaqta. Olardin` a`mellerdi orinlaw jiyiligi 1000 MGts ten
artip ketti ha`m operativ yadi 500 Mbayttan asip ketpekte.
2) Operativ yad - protsessor ushin za`ru`r bolg`an programmalar ha`m
mag`liwmatlardi saqlaydi. Komp`yuter o`shiriliwi menen operativ yadtag`i

---

17
mag`liwmatlar o`shiriledi. Mag`liwmatlar turaqli yadtan operativ yadqa ko`shiriledi ha`m
aling`an na`tiyjeler za`ru`r jag`dayda diskke qayta jaziladi. A`dette Intel -80486
mikroprotsessorinda - 16 Mbayt ko`lemde, Pentium II de 32 Mbayt, Pentium IV te 256-
512 Mbaytqa shekem operativ yadqa iye bolmaºta.
Sonin` menen jeke komp`yuterler operativ yadtan basqada yadlarg`a iye bolip, olar
turaqli yad, kesh yad, vidio yad dep ataladi.
Turaqli yad- komp`yuterlerdin` barliq ma¬liwmatlari (berilgenleri) usi yadta
saqlanadi. Misali, BIOS (Basic Input- Output Sistem) sistemasi usi yadta saqlanadi, al
komp`yuter ha`r sapar iske qosil¬anda bul sistema operativ yadqa ko`shiriledi. Turaqli
yadtan tek oqiw mumkin, sonliqtan oni ROM (Read Only Memory- tek oqiw ushin) dep
ataydi. Bul yad jeke komp`yuterlerdin` qurilmalarinin` jumis islewin tekseriw, operatsion
sistemanin` baslan¬ish ju`kleniwin ta`miynlew, qurilmalar¬a xizmet ko`rsetiwdin`
tiykar¬i funktsiyalarin orinlaw ushin paydalaniladi.
Kesh yadi - komp`yuterdin` islew tezligin asiriw ushin isletiledi. Ol operativ yad
ha`m mikroprotsessor arasinda jaylasqan bolip, onin` ja`rdeminde a`mellerdi orinlaw
operativ yad ta`repinen orinlanatug`in a`mellerge salistirg`anda anag`urlim tez orinlanadi.
Sonliqtan komp`yuter yadinin` ko`birek isletiletug`in bo`liminin` nusqasi kesh yadta
saqlanip turadi. Mikroprotsessordin` yadqa qatnasi, da`slep kesh yadtan kerekli
bag`darlama ha`m berilgenlerdi qidiriwdan baslanadi. Berilenlerdi kesh yadtan qidiriw
waqti operativ yadqa salistir¬anda birqansha kemirek (az) boladi. Sonliqtan kesh yad
penen islesiw waqti az boladi.
Vidio yadi - monitor ekraninda vidio ma¬liwmatlardi saqlap turiw ushin
paydalanadi. Vidio ko`rinisler komp`yuter yadinda ko`p orindi iyeleytu¬in bolg`anliqtan,
onin` ko`lemi qansha ko`p bolsa sonsha jaqsi boladi.
3) Qatti disk (vinchester) - programma ha`m mag`liwmatlardi barqulla saqlaw ushin
qollaniladi. Onda operatsion sistema programmalari, du`zetiwshi programmalar,
programmalastiriw sistemalari, a`meliy programmalar, mag`liwmatlar h. t. b. saqlanadi.
Qatti disktin` ko`lemi ha`r qiyli boladi: IBM PC XT de - 20 Mbayt, IBM PC AT de - 40
Mbayt, 80386 SX, 80386 DX, 80486 SX mikroprotsessorli komp`yuterlerde 110-120
Mbaytqa shekem, 80486 DX ta 120-540 Mbayt ha`m 640, 850 Mbaytqa shekem boladi.
Ha`zirgi shi¬ip atirg`an Pentium komp`yuterleri 1-4 Gbaytli ko`lemge iye. Qatti disklerdi
za`ru`r ja¬daylarda u`lken ko`lemdegi tu`rlerine almaslaw mu`mkin.
4) Elektron sxemalar (yamasa kontrollerler) - komp`yuterge kiriwshi (monitor,
klaviatura h. t. b. ) tu`rli qurilmalar jumisin basqaradi. Kiriw-shig`iw portlari arqali
protsessor sirtqi qurilmalar menen mag`liwmat almasiwlari ju`rgiziledi. Ishki qurilmalar
menen mag`liwmat almasiw ushin arnawli portlar ha`m uliwma portlar bar. Uliwma
portlarg`a printer, tishqan, jalg`aniwi mu`mkin. Uliwma portlar 2 tu`rli boladi: a) parallel
tu`ri - LPT1 den - LPT4 ke shekem belgilenedi; b) izbe-iz tu`ri - SOM1 den - SOM3 ke
shekem belgilenedi. Parallel portlar izbe-iz portlarg`a salistirg`anda kiriw-shig`iwdi
tezirek orinlaydi.
5). Shinalar - Komp`yuterde ha`rbir qurilmanin` jumisin basqariwshi elektron
sxemalar bar bolip, olar adapterler dep ataladi. Barliq adapterlerdin` mikroprotsessor
ha`m yad arqali mag`liwmatlardi almaslawi arnawli magistral jollar arqali ju`rgiziledi.
Usi magistral jollar shinalar dep ataladi. Solay etip shinalar komp`yuter qurilmalarin
o`zara baylanistiratu¬in arnawli elektron simlar bolip tabiladi.
6). Sistema platasi - komp`yuterdin` tiykarg`i platasi bolip, onda BIOS,
mikroprotsessor, operativ yad, kesh yadi, shinalar jaylastirilg`an boladi. Sonin` menen

---

18
birge, onda bazibir qurilmalar, jumisti basqariwshi elektron sxemalar, klaviatura, disk
qurilmalari adapterleri jaylasadi.