O‘zbekiston zamini /2019 Tahrir hayʼati

 
Mavzuning dolzarbligi.
Iqtisodiyot 
tarmoqlarining muhim tadbirlaridan biri 
hisoblangan hisob-kitob ishlarining bir turi 
sifatida yer kadastri, jumladan, mavjud yer 
maydonlarining hisobini yuritish kishilik 
jamiyati paydo bo‘lgan davrdan boshlab vujudga 
kelgan va o‘tgan davrlarda ularni yuritish usullari 
takomillashtirilib kelingan.
Hisob-kitob ishlari kishilik jamiyati 
ijtimoiy hayotining asosini tashkil etgan. 
Dastlabki davrlarda bunga bo‘lgan zaruriyat 
jamiyatning 
shakllanishi 
hamda 
ishlab 
chiqarishning talablaridan kelib chiqqan. Moddiy 
ishlab chiqarish jarayonini, ishchi kuchlarni, 
ishlab chiqarish vositalarini, erlarni, jumladan, 
haydalma yerlarni, bog‘lar va tokzorlarni, xom-
ashyolarni, materiallarni hamda etishtiriladigan 
mahsulotlarni hisob qilmasdan insonlar hayot-
faoliyatini amalga oshirishi mumkin emas. Shu 
sababli ham hisob-kitob ishlari kishilik jamiyati 
rivojining eng birlamchi bosqichlarida paydo 
bo‘lgan va keyinchalik takomillashib borgan. 
Turli ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlarda hisob-kitob 
ishlarining mazmuni, mohiyati, vazifalari va 
uslublari turlicha bo‘lgan. Bugungi kunda ham 
iqtisodiyot tarmoqlaridagi hisob-kitoblar tizimida 
yer hisobining o‘rni oshirish, shuningdek, yer 
hisobini yuritish uslubiyatlarini takomillashtirish 
bo‘yicha talab darajasida izlanishlar olib 
borilmaganligi sababli yerlarning hisobini to‘liq 
Land of Uzbekistan
Земля Узбекистана
4/2021

---

O‘ZBEKISTON ZAMINI
4/2019
101
va to‘g‘ri yuritishni tashkil etishda ma’lum bir 
muammolar mavjudligini ko‘rsatmoqda.
Tadqiqot natijalari va ularning 
muhokamasi.
Ishlab chiqarishning ibtidoiy-
jamoa tuzumida hisob-kitob ishlari juda sodda 
va oddiy bo‘lib, u faqatgina joydagi ma’lum 
bir jamoaning manfaatini ko‘zlagan holda 
shakllangan. Jumladan, ilmiy manbalarning 
dalillik berishicha, Markaziy Osiyoda aholining 
asosiy qismini ma’lum bir manzilgohlarda 
yashagan ko‘p oilalik jamoalar tashkil etgan. 
Bunday jamoa a’zolari o‘z qo‘shnilari bilan 
birgalikda yashayotgan manzil atroflarida bo‘sh 
turgan yerlardan foydalanganlar va mazkur 
yerlarda asosan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari 
yetishtirganlar. Bu yerlarning bir qismi ekin 
yerlarni, boshqa qismi esa yaylovlar va 
pichanzorlarni tashkil etgan va ular asta sekinlik 
bilan shu joylarda istiqomat qiladigan oilalarga 
bo‘lib berilgan. Bu turdagi jamoa onalik huquqiga 
asoslangan oiladan shaxsiy oilaga o‘tishda g‘oyat 
katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Shunday qilib, 
qishloq xo‘jaligi yerlariga ega bo‘lgan oilalar 
negizida va ularning to‘planishi asosida qishloq 
jamoalari paydo bo‘lgan.
Qishloq jamoalarida mahsulotlar maxsus 
omborlardan belgilangan me’yorlarga ko‘ra 
oilalarning ehtiyojiga ko‘ra taqsimlab borilgan. 
Bu davrda yerlardan foydalanish holatlari, 
irrigatsiya masalalari va qishloq xo‘jalik 
mahsulotlarini yetishtirish bilan bog‘liq ishlar 
jamoatchilik asosida birgalikda bajarilgan. Jamoa 
oqsoqoli yoki uning eng keksa vakili barcha 
ishlarni boshqargan hamda jamoa ichidagi mehnat 
va turmush jarayonini tartibga solib turgan. 
Hatto jamoa doirasida ijtimoiy tabaqalanishning 
vujudga kelishi yoki badavlat oilalarning ajralib 
chiqishi mumkin bo‘lganda ham, Markaziy 
Osiyoning iqlim sharoitlari, doimiy irrigatsiya 
ishlarining zarurligi jamoa aloqalarini barqaror 
va uzoq muddat davom etishiga asos bo‘lgan [9].
Albatta, yuqoridagilarning barchasi 
ushbu yerda o‘z navbatida hisob - kitob ishlarini 
ham yuqori saviyada olib borishni taqozo 
qilgan. Ishlab chiqarish vositalariga xususiy 
mulkchilikning paydo bo‘lishi bilan hisob-kitob 
ishlarini yanada katta hajmlarda olib borishga 
ehtiyoj tug‘ilgan. Xususiy yer egalaridan tashqari 
quldorlik davlatining o‘zi ham hisob-kitob 
ishlarini olib borgan. E’tirof etish zarurki, yerga 
xususiy mulkchilikning bo‘lmaganligi Markaziy 
Osiyoning ijtimoiy - iqtisodiy tarixida muhim 
omil edi. Cho‘l va issiq iqlim sharoitidagi sun’iy 
sug‘orish qishloq xo‘jalik ishlarining asosiy 
sharti hisoblangan [9].
Markaziy Osiyo quldorlik ishlab chiqarish 
usulini chetlab o‘tgan. Bu yerda feodal tuzum 
qaror topguniga qadar bo‘lgan ishlab chiqarish 
usulini asosini yerga davlat mulkchiligi, 
qishloq jamoasining hukmronligi, urug‘-
qabila tuzumining saqlanganligi, ko‘chmanchi 
qabilalar bilan hamkorlik va o‘zaro munosabat 
hamda Buyuk ipak yo‘lida qizg‘in savdo sotiq 
tashkil etilgan. Shu munosabat bilan davlatda 
olib boriladigan hisob-kitob ishlari ham 
takomillasha borgan. Davlat asosan olinayotgan 
soliqlardan kelayotgan foydani davlatda 
shakllangan qo‘shinni saqlashga sarflanadigan 
sarf-harajatlarni, foydalanishga berilgan yer 
maydonlarini va boshqalarni hisob-kitob qilib 
borgan. Shu davrga kelib qishloq xo‘jaligida 
asosiy ishlab chiqarish vositasiga aylangan yer 
ham asta sekinlik bilan hisob-kitob ob’ektiga 
aylangan. Ushbu davrdayoq mavjud yerlarning 
hisob-kitobi tadbir sifatida yer kadastri vujudga 
kelgan va u keyinchalik, feodalizmda ancha 
rivojlangan.
Dunyodagi boshqa mamlakatlar kabi 
O‘zbekiston hududida ham feodalizm davrida 
feodal xo‘jaligini boshqarish va nazorat qilish 
maqsadlarida ayniqsa ichki xo‘jalik hisob-
kitobi tez rivojlangan. Bu davrda yer kadastri 
tizimida yerlarga xususiy mulkchilik xuquqini 
qonunlashtiruvchi tadbir - yerlarni ro‘yxat qilish, 
ya’ni yer maydonlarining hisobini yuritish 
vujudga kelgan [9].
Shunday qilib, yerlarni hisobga olish 
davlatning vujudga kelishi va soliq tizimining 
rivojlantirilishi bilan birlamchi zaruriyatga 
aylandi. Jamiyat rivojining ma’lum bosqichida 
yer maydonlarining miqdori bilan bir qatorda 
ularning sifat holati ham hisob-kitob qilina 
boshladi, keyinchalik esa turlicha unumdorlikka 
ega bo‘lgan yerlardan olinayotgan foyda 
miqdorini ham hisob qilish zaruriyati tug‘ildi. 
Buyuk sarkarda, sohibqiron Amir Temur davrida