O‘ZBEKISTON ZAMINI
4/2019
102
ham u barpo qilgan davlatning mavjud yerlarini
miqdor jihatdan hisobini yuritish, shuningdek,
yerlarning sifatini
hisobga olgan holda ulardan
soliq undirish zarurligi har tomonlama aniq,
ishonarli va ta’sirchan tarzda manbalarda
yoritib berilgan [11]. Xususan, “Temur
tuzuklari” asarining “Raiyatdan mol-xiroj olish,
mamlakatni tartibga keltirish va yuksaltirish,
uning
obodonchiligi, xavfsizligini amalga
oshirish tuzuki”da “agar yerlik fuqaro azaldan
berib kelgan xiroj miqdoriga rozi bo‘lsa, ularning
roziligi bilan ish ko‘rsinlar, aks holda (xirojni)
tuzukka muvofiq yig‘sinlar. Yana amr qildimki,
xirojni ekindan
olingan hosilga va yerning
unumdorligiga qarab yig‘sinlar. Chunonchi,
uzluksiz ravishda koriz, buloq, daryo suvi bilan
sug‘oriladigan ekin yerlarini hisobga olsinlar va
unday yerlardan olingan hosilning (uchdan) ikki
hissasini raiyatga, (uchdan) bir hissasini saltanat
xazinasi uchun olsinlar.
Agar raiyat ro‘yxatga olingan yerlardan
beriladigan soliqni naqd aqcha bilan to‘lashga rozi
bo‘lsa, naqd aqcha mikdorini sarkorning hissasi
hisoblangan g‘allaning mazkur davrdagi narxiga
muvofiq belgilasinlar. Narx-navoga muvofiq
olingan naqd aqchani sipohga etkazsinlar.
Bordiyu raiyat hosilni
uchga ayirishga rozi
bo‘lmasa, u choqda hisobga olingan ekin yerlarni
birinchi, ikkinchi va uchinchi jarib ekin yer qilib
ajratsinlar. Birinchi jaribdan (olingan hosilning)
uch xarvori, ikkinchi jaribdan–ikki xarvor,
uchinchi jaribdan bir xarvorini yig‘ib olsinlar.
Buning yarmini bug‘doy, yarmini arpa hisoblab,
hosilning yarmini olsinlar. Agar raiyat bu yo‘sinda
soliq to‘lashga rozi bo‘lmasa, u holda bir xarvor
bug‘doyiga besh misqol kumush, bir xarvor
arpasiga ikki yarim misqol kumush miqdorida
narxlasinlar. Yana qal’a
foydasiga beriladigan
tortiqni ham bunga qo‘shib qo‘ysinlar. Shulardan
boshqa, qo‘shimcha tarzda, ulardan hech qanday
oliq-soliq talab qilmasinlar. Bulardan tashqari
kuzgi, bahorgi va yozgi dehqonchilikdan olingan
hosil raiyatning o‘ziga bo‘lsin. Lalmikor yerlarni
esa jariblarga bo‘lsinlar, hisobga olingan bu
yerlardan (soliq olishda) uchdan bir va to‘rtdan
bir qoidasiga amal qilsinlar.”
Ma’lumotlarga ko‘ra “jarib” deganda
yer sathi o‘lchovi tushuniladi. Bunda,
bir jarib
3600 kv. gazga, ya’ni taxminan bir tanob (958 kv.
m)ga teng bo‘lgan maydon qabul qilingan [11].
Barcha joylarda yer kenglik asosi sifatida
hisob-kitob qilib kelingan va bugungi kunda ham
bu tartib davom etmoqda. Shu sababli ham u
eng avvalo, o‘zining o‘lchamlari va kenglikdagi
joylashuvi bilan xarakterlanadi. Yerlarning
miqdorini aniqlashda albatta ularni o‘lchash orqali
ularning hisobini chiqarish muhim ahamiyat kasb
etadi.
Qadimgi o‘lchov birliklari poydevoriga
ajdodlarimiz qadimdan tamal toshi qo‘yib
kelishgan. Dastlab ular, kundalik ishlarida zarur
bo‘lgan vaqt, uzunlik, yuza, hajm va og‘irliklarni
o‘lchash uchun kerak bo‘lgan
usullarni topib,
ulardan amalda foydalanishgan. Eng qadimgi
o‘lchov birliklari antropometrik, ya’ni insonning
muayyan a’zolariga muvofiqlikka yoki moyillikka
asoslangan holda kelib chiqqan o‘lchash birliklari
hisoblanadi. Ma’lumki, Sharq manbalarida
o‘lchov birliklari ko‘rsatilgan bo‘lib, unga ko‘ra
ekin maydonlarini o‘lchashda qo‘llaniladigan
yuza o‘lchov birligi qilib “tanob” belgilangan.
“Tanob” so‘zi bir nechta ma’noni anglatadi.
Shulardan biri “tanob”- O‘rta Osiyo xonliklarida
- tomonlari 60 gazdan iborat bo‘lgan maydonga
teng yuza (yer) o‘lchov birligi. 1 T. 60x60 kv.
gaz =3600 kv. gaz =0,08194 ga=900 kv. m
(1 ga=12 tanob) [13].
Shuningdek, o‘lchovlar va o‘lchov
birliklari to‘g‘risidagi bir qator ma’lumotlar
buyuk Xorazmlik olim Abu Abdullox Muhammad
ibn Muso al-Xorazmiy qo‘lyozmasi bo‘lmish
“Aljabr va almuqobala hisobi haqida qisqacha
kitob” asarining “O‘lchashlar haqida bob” deb
ataladigan va geometriya (xandasa)ga doir
qismida keltirilgan. Olim bunda yer o‘lchash
ishlariga alohida e’tibor qaratib, uzunlik, yuza
va hajmlarni hisoblash va o‘lchash
usullari
bilan topishga, ularni amalda qo‘llashning yo‘l-
yo‘riqlari hamda qoidalarini ishlab chiqishga
katta ahamiyat bergan. Bu bob hajm jihatdan
kichik bo‘lsa ham, o‘sha davr amaliyoti uchun
zarur bo‘lgan ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan.
[13].
Bugungi
kunda
Respublikamizda
yerlarning miqdorini aniqlashda “gektar” o‘lchov
birligi qabul qilingan bo‘lib, bu ko‘rsatgich
Do'stlaringiz bilan baham: 
