«O’zbekiston temir yo’llari» datk

 
 
 
 
 

---

49 
III BOB 
 
ELEKTROVOZLARNI BOSHQARISH 
 
3.1. Elektrovozni ishga tayyorlash, depodan chiqarish, poyezdga ulash 
 
Elektrovozlarni yo’nalishga chiqishga tayyorlash uchun mashinist 
elektrovozni qabul qilib olishni rasmiylashtirib bo’lgach, mashinistning 
kabinasida ishlamayotgan barcha tugmalar (knopkalar) va o’chirish 
moslamalari o’chirilganligiga ishonch hosil qilishi kerak. Shuningdek, 
tugmali o’chirish moslamalari bloklanganligiga va bloklovchi kalitlar 
yechib olinganligiga, reversiv va tormozlarni blokirovka qiluvchi moslama 
dastaklari yechilganligiga, avtostopning elektropnevmatik kaliti o’z ichiga 
qo’yilganligiga va eng chekka o’ng holatga burilganligiga, pnevmatik 
magistrallar kranlari elektrovoz sxemasiga mos holatga qo’yilganligiga, 
qo’l tormozi tormozlanmaganligiga, boshqaruvni o’chirish kalitlari 
yechilganligiga, elektropnevmatik tormoz hamda vagonlarni isitish 
kontaktori kalitlari yechilganligiga, tormozlash moslamalari belgilangan 
rejimga qo’yilganligiga ishonch hosil qilishi kerak. 
Ishchi kabinada mashinist tormozlarni blokirovkalovchi moslamani 
ishga tushiradi, buning uchun u 1 dastakni kiygizadi va uni 180° da pastga 
qarab oxirigacha buraydi, bu holda 2 eksentrikli val bir vaqtning o’zida 3 
oziqlantiruvchi, 5 tormozlash magistrallari klapanlarini hamda 6 
tormozlash silindrlarning klapanlarini ochadi. Tormozlash magistrali 
zaryadkalangach (quvvatlangach), tormozlarni blokirovkalovchi moslama-
lardagi 4 to’xtatish qulflari ikkala kabinadagi vallarni qulflab qo’yadi. 
Agar 1 dastak yoqilgan bo’lsa, 7 kontakt elektrovozning boshqarish 
zanjirini tutashtiradi, blokirovkalovchi moslama o’chirilgan, nosoz 
kabinada esa boshqaruv zanjiri tok manbai olmaydi, chunki 7 kontakt 
tutashmagan bo’ladi. Tormozlarni blokirovkalash moslamasiga №8 
biriktirilgan kran montaj qilingan bo’lib, uni dastagi oddiy biriktirilgan 
kran holatlariga ega bo’ladi: tepaga – ochiq, chapga – yopiq, o’ngga – 
shoshilinch tormozlash (экстренный). So’ngra mashinist tugmachali 
o’chirgichlarni muhofasizlantiradi va kerakli tugmachalarni yoqadi, 
magistral pnevmatik kranlarni elektrovoz sxemasiga mos holatga o’rnatadi, 
qo’l tormozini qo’yib yuboradi. 
VL80
k
, VL60 va boshqa elektrovozlarning pnevmatik sxemalari biroz 
farqlanadi, asosan ishlash prinsipi bir hil. VL10 elektrovozining pnevmatik 
sxemasini ko’rib chiqamiz. №1 kompressor siqilgan havoni №2 bosh 
rezervuarga haydaydi. Bu rezervuardan siqilgan havo manbai magistral 

---

50 
orqali №8 boshli regulyatoriga, №9 mashinist kraniga, №10 yordamchi 
tormoz kraniga, №11 avtostopni elektr pnevmatik klapaniga, №16 boshli 
relesiga, №20 maksimal bosim klapani №19 silindrlariga, №21 reduktor, 
№22 bosim regulyatori va №23 elektr pnevmatik klapanlar orqali uzatiladi. 
№24 reduktor orqali siqilgan havo elektr apparatlarni elektr pnevmatik 
uzatgichlariga, tok qabul qilgichni ko’tarish uchun №25 siqilgan havo 
zaxirasi rezervuariga va №26 himoya ventili va №27 eshiklarni pnevmatik 
blokirovkalovchi yuqori voltli kameralar va lyuk (tuynuk)lar orqali tok 
qabul qilgich №28 klapanlariga tomga ko’tarish uchun o’tkaziladi.
Manbalovchi magistral, shuningdek, №30 tovushli signallar, №31 oyna 
tozalagichlar qum uzatish tizimi bilan birlashgan, №32 maksimal bosim 
klapani va №33 elektr pnevmatik klapan orqali esa – №10 yordamchi 
tormozning krani bilan birlashgan. 
Tormoz magistrali №9 mashinist krani va №12 tormoz moslamasi 
orqali manbalovchi magistraldan siqilgan havo bilan zaryadli bosimgacha 
to’ldiradi. Undan №13 havo taqsimlagich orqali №14 zaxira rezervuari 
zaryadlanadi; tormozlash magistraliga №34 tezlik o’lchagich va №35 
boshqaruvni pnevmatik o’chirgichi ulangan bo’ladi. Tormozlash 
jarayonida tormozlash magistralida bosim pasayganda №13 havo 
taqsimlagich zaxira rezervuarini yordamchi tormoz magistrali orqali №10 
kran relesi bilan birlashtiradi, u o’z navbatida manbalovchi magistralni, 
tormozlash silindrlarini havo o’tkazgichi bilan birlashtiradi. №77 
tormozlash silindrlari (birinchi yoki to’rtinchi aravacha) havo bilan to’ladi, 
bu havo manbalovchi magistraldan №10 kran orqali uzatiladi, ikkinchi 
yoki uchinchi aravachalarning №18 silindrlari esa – №75 maksimal bosim 
klapanlari hamda №16 bosim relesi orqali to’ladi. 
Tormozlash silindrlarini manbalovchi magistraldan to’ldirish uchun 
yordamchi tormoz dastagi №10 tormozlash holatiga qo’yiladi. 
Trubali uzatgichlar va rezervuarlarda ajratuvchi kranlar va yengli 
oxirlovchi kranlar, filtrlar, №7 masofadan purkaydigan purkagich 
klapanlari bo’lgan yig’gich, №6 moy ajratgich, №3 klapanlar (yuk 
tushirgich), №4 qaytalovchi klapanlar, №5 himoyalovchi klapanlar va 
boshqa pnevmatik armatura o’rnatilgan.
 
Moslamalar to’g’ri ishlashi, rezervuarlar va magistrallar to’lishi 
magistrallarga ulangan manometrlar orqali nazorat qilinadi. VL80
k
va 
CHS2 elektrovozlari sxemalaridagi moslamalar xuddi VL60 elektrovoz 
kabi belgilangan. 
Pnevmatik 
tizimni 
tekshirib 
ko’rgach, mashinist boshqaruv 
o’chirgichini yondiradi, avtostopli avtomat signalizatsiyani ishga tushiradi 
va tok qabul qilgichni ko’taradi. So’ngra tez harakatlanuvchi o’chirgichni 

---

51 
yondiradi. VL60 elektrovozida buning uchun BV1 tugmachasi ko’zda 
tutilgan. Uni bosib, “BV1 ni qaytarish” tugmachasiga va signal chiroqlari 
zanjiriga tok beriladi. “BV1 ni qaytarish” tugmachasi bosilganda, tok 
simiga uzatiladi, bu sim mashinisti kontrollyori bilan nolli vaziyatda sim 
bilan birlashgan, u orqali esa “BV1 qaytarish“ ventilli g’altagi tok orqali 
qabul qiladi, sim va blok kontakti orqali differensial rele g’altagi tok oladi. 
Differensial rele qo’zg’aladi va uning kontakt zanjiri tutashadi va 57-7 
tez harakatlanuvchi yondirgichning katushkalari bilan tutashishi sababli u 
ishga tushadi. CHS2 elektrovozida 341 tez harakatlanuvchi o’chirgich 
tugmasini bosib, 390 simidan 0401 blok – kontaktlari orqali tok beriladi. 
L-M blok – kontaktorlari orqali zanjir minusga tutashadi, oqibatda tez 
harakatlanuvchi o’chirgich yonadi. So’ngra mashinist yordamchi 
mashinalarni ishga tushiradi; qish mavsumida boshqaruv kabinasini isitish 
tizimini ishga tushiradi, kompressorlarni qizdiruvchi moslamalarni, bos-
qichlar o’zgartirgichini, guruhli o’zgartirgichlar uzatgichlarini, tushiruvchi 
kranlarni hamda sanitar bo’limidagi bak suvi isitgichini ishga tushiradi. 
Transformatorlar moyining harorati – 20°S dan kam bo’lmaganda “Moyni 
past harorati” tugmasini bosib, uni shu holatda to harorat 4-20°S ga 
ko’tarilguncha qoldiradi. 
CHS 4 elektrovozida transformatorni sovutish uchun moy kranlar 
ochiladi. 
Qorong’i tushgach mashinist projektor, bufer fonarlari va 
elektrovozning yoritgichlarini yoqib qo’yadi.