«O’zbekiston temir yo’llari» datk

Tushish joyidan maydonga o’tish
yoki katta bo’lmagan qiyalikka 
o’tish va keyinchalik tushish joyiga o’tishni poyezd chiqish joyida o’tib 
olishi kerak. Poyezdni bosh qismi maydonchadan ikkinchi tushish joyiga 
chiqqan, poyezd cho’zilishini oldini olish uchun lokomotivning yordamchi 
tormozi ishga tushiriladi, u joydan o’tib bo’lgach esa uni bosqichma-
bosqich qo’yib yuborish kerak bo’ladi. 
Agar poyezd maydonchadan tepalikka yaqinlashsa, mashinist vaqtliroq 
tortish rejimini ishga tushirishi lozim. Chunki ko’tarilishdan oldin 
poyezdda kinetik energiya zaxirasi bo’lishi zarur va sostavni cho’zish 
uchun imkon yaratish kerak. Ammo, poyezdni bosh qismi ko’tarilish 
joyiga kirganda harakatlanishga qo’shimcha qarshilik tufayli tezlik 
pasayadi va sostav qisilishini boshlaydi. Buni oldini olish uchun 
ko’tarilishdan oldin tortish kuchi yuqori bo’lmasligiga erishish kerak. 
O’shanda poyezdni bosh qismi ko’tarilish joyiga kirganda mashinist bosh 
dastakni ancha yuqori holatga o’tkazadi, bu lokomotiv tortish kuchini 
oshirish uchun qilinadi. Bu o’z navbatida harakat qarshiligini yengishga 
sabab bo’ladi, sarf qilingan kuch joyini to’ldiradi.
Og’ir ko’tarilish joyida ko’tarilishdan oldin lokomotiv bandajlari 
sirg’anish yuzalarini oldindan tozalab qo’yish zarur, bunda lokomotiv 
yordamchi tormoz bilan sekin tormozlantiradi va g’ildiraklar ostiga qum 
yuborib turadi. Ko’tarilishni yuqori nuqtasi oldidan esa poyezdda iloji 
boricha ko’proq kinetik energiya zaxirasini to’plash zarur, bu zaxira 
ko’tarilish oldiga katta tezlikda kelish hisobiga bo’ladi. Kinetik energiya 
zaxirasi mashinistga tortishni kichik kuchi bilan ham kamroq vaqt sarflab, 
harakatlanish imkonini beradi. Bunda ulamalarning chiqib ketish xavfi 
ortadi, doim ham g’ildirak juftliklarini bir joyda aylanishini oldini olish 
uchun qum jo’natiladi. Bunday sharoitda qisqa fursatga tortish kuchi 
dastagini 
quyi 
holatlarga 
o’tkazib, boksavaniyani oldi olinadi, 
kontrollyorni bosh dastagi ancha yuqori holatga o’tkazilib, yana 
tiklanishga erishiladi. Uzoq masofali ko’tarilishda bu holat o’tish joyida 
yurish vaqti kamayishini yuzaga keltiradi. 
Murakkab, katta tokli, uzoq masofali ko’tarilishda harakatlanganda, 
ayniqsa tezlik past bo’lganda, tortuvchi elektr dvigatellar qizib ketishi 
mumkin. Shuning uchun bunday qiyalikni tortuvchi elektr dvigatellarda 
quvvat yuqori bo’lganda, harakat tezligi ham shunga mos tarzda yuqori 
bo’lganda, tortuvchi dvigatellar yuqori tokda ishlaganda, kamroq vaqt 
sarflab bosib o’tish kerak. Elektr harakatlanuvchi sostavdagi qo’zg’aluv-
chanlikni 
susaytirish,
bosqichlarini yoqish, harakat tezligini birmuncha 

---

60 
oshiradi, ammo langar o’ramlaridagi 
tokni olib ketishiga qo’shimcha 
qutblar va kompensatsion o’ramdagi tok ham olib ketishiga ishtirok etadi.
Bu esa o’ramlar intensiv qizib ketishini keltirib chiqaradi. Agar tik 
qiyalikda maydoncha, katta bo’lmagan tushish joyi yoki katta bo’lmagan 
ko’tarilish holatlari uchrasa, ular harakat tezligini oshirish uchun 
qo’llashadi, bunda kontrollyor bosh dastagi ancha yuqori holatlarga 
o’tkaziladi.