«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

3  Маклакова Т.Г., Нанасова С.М., Шарапенко В.Г., Балакина А.Е. Архитектура/Учебник – М.: Изд-во АСВ, 
2004 (382-384 bet) 

---

131 
 
Bir va ikki nishabli stropilali tom yopmasining ko‟rinishi 4 va 6-rasmlarda keltirilgan. Bunda 
stropil oyog‟i “mauerlat” deb nomlanadigan stropil osti brussiga tiralgan bo‟ladi (5.27-rasm, 2). 
Mauerlat  binoning  butun  perimetri  bo‟yicha  yotqizilishi  yoki  faqatgina  stropil  oyog‟i  ostiga 
qo‟yilgan alohida kalta brussdan iborat bo‟lishi mumkin.  
Oralig‟i  5  metrdan  katta  bo‟lgan  hollarda  stropil  oyog‟iga  qo‟shimcha  tirgaklar  qo‟yiladi. 
Stropil oyoqlari orasidagi masofa 800 mm dan 1700 mm oralig‟ida olinadi
60
.  
 
 
5-rasm. Stropilali tom elementlari 
 
Ikki nishabli tom yopmasining ichki tayanchi sifatida yuk ko‟taruvchi devorning(6-rasm, 11) 
yuqori  qismiga o‟rnatilgan asos brussi (6-rasm, 9) xizmat qiladi. Bunda ushbu asos brussiga 3-6 
metr oraliqda ustunlar (6-rasm, 7) joylashtirilib, so‟ng ustunlarga “xari” deb nomlanuvchi g‟o‟la 
o‟rnatiladi  (6-rasm,  8).  Bu  ko‟rinishdagi  asos  brussi,  ustun  va  xaridan  iborat  konstruksiya  
birgalikda  stropil  osti  ramasini  tashkil  etadi.  Ko‟p  hollarda  xari  ko‟ndalang  kesim  yuzasini 
kamaytirish va konstruksiya bikirligini oshirish maqsadida ular ostiga qiya tirgaklar (6-rasm, 6) 
qo‟yiladi. 
Stropilaning  pastki  qismi  mauerlatga  tiralganligi  bois  tomning  bo‟g‟ot  qismi  ustiga 
o‟rnatiladigan obreshyotka taxtalarini “kobilka” deb nomlangan kalta taxtachalarga qotiriladi (6-
rasm, 4). “Kobilka” esa o‟z navbatida stropilaning pastki oyog‟iga mahkamlangan bo‟ladi. 
 
                                                 
3  Маклакова Т.Г., Нанасова С.М., Шарапенко В.Г., Балакина А.Е. Архитектура/Учебник – М.: Изд-во АСВ, 
2004 (37-43 bet) 

---

132 
 
 
 
6-rasm.  Ikki nishabli stropilali tom yopmasining konstruksiyasi 
 1 – chordoq ora yopmasi; 2 – mauerlat; 3 – stropila oyog‟i; 4 – kobilka; 5 – obreshyotka; 6 – 
tirgak; 7 – ustun; 8 – xari; 9 – asos brusssi; 10 –  yuk ko‟taruvchi devor. 
Temir-betondan  ishlangan  birlashtirilgan  tekis  tom  yopmalarining  quyidagi  turlari  mavjud: 
shamollatilmaydigan, shamollatiladigan va qisman shamollatiladigan
61
.  
Birlashtirilgan shamollatiladigan tom yopmasi esa yuqori qavat orayopmasi ustidan o‟lchami 
1,2x6 m bo‟lgan qovurg‟ali yopma plitasini o‟rnatish orqali tashkil etiladi (1-2-rasmlar). 
 
                                                 
61 Andrea Deplazes BUILDING CONSTRUCTION ADHESIVES, Birkhauser Constructing architecture materials 
processes structures / Bauhauz, Berlin, 2013 (214-218  betlar) 
 

---

133 
 
1-rasm. Birlashtirilgan shamollatiladigan tom yopmasi 
 
2-rasm. Birlashtirilgan shamollatiladigan chordoqli tom yopasi 
1 – qovurg‟ali pita; 2 – xari; 3 – chordoq orayopmasi;  
 
Birlashtirilgan  shamollatilmaydigan  tomlarda  yopma  qismi  chordoq  ora  yopma 
konstruksiyasi bilan birlashgan bo‟ladi. Bunday binoning chordoq qismi bo‟lmaydi. Yopma plita 
yuqori qavat uchun shift vazifasini bajaradi. 
 
 
3-rasm. Atmosfera suvlari bino ichkarisidan oqiziladigan bino chordoqli tomi yig„ma 
elementlari: 
 
1 – chordoq tomining serkovak plitasi; 2 – g„ishtin ustuncha; 3 – temir-beton xari; 4 – 
tomga yopiladigan qovurg„ali plita; 5 – yig„ma parapet plitalar; 6 – ventilatsiya teshigi. 
 
 

---

134 
 
Shamollatilmaydigan  tomlarning  issiqlik  o‟tkazmasligini  ta‟minlash  maqsadida  temir-beton 
yopma plitasi  ustidan bir-ikki qavatdan iborat  ruberoid qatlami bitum  yordamida  yopishtiriladi. 
Plita yoki sochiluvchan material ko‟rinishidagi issiqlik izolyatsiya (g‟ovakli yoki keramzit beton, 
fibrolit,  shlak  va  h.k.)  materiallaridan  iborat  to‟shama  qalinligi  issiqlik  izolyatsiya  hisoblari 
natijasida  aniqlanadi.  Issiqlik  izolyatsiya  to‟shamasi  plitali  bo‟lsa  15-20  mm,  sochiluvchan 
materialdan  iborat  bo‟lganda  25-30  mm  qalinlikdagi  sement  qorishmasidan  iborat  bo‟lgan 
tekislovchi  qatlam  tashkil  etiladi.  Ushbu  teksilovchi  qatlam  ustidan  bir  necha  qavat  ruberoid 
to‟shamasi mastika yoki issiq bitumlar yordamida elimlanadi. So‟ng, 6-8 mm qalinlikdagi mayda 
donali  yengil keramzit shag‟al yoki shlakdan himoya qatlami yozib chiqiladi.  
Tekis  tomlardan  atmosfera  suvlarini  ketkazib  yuborish  uchun  20-80  oralig‟ida  nishab 
qilinadi. Bunda tomlarning nishabi 3, 4 va 5 qavatli ruberoid  qatlamlari hisobiga tashkil etiladi. 
 
4-rasm. Shamolatilmaydigan birlashtirilgan  tom 
 
Qisman shamollatiladigan birlashtirilgan tom yopmalaridan havo o‟tishi yopma panellarning 
yuqori qismida ko‟zda tutilgan  havo yo‟llari yoki g‟ovaklari orqali amalga oshiriladi (5-rasm).  

---

135 
 
 
5-rasm. Birlashtirilgan shamollatilmaydigan va  
qisman shamollatiladigan tom yopmasi 
a, b – shamollatilmaydigan; v –  qisman shamollatiladigan; 1 – himoya qatlami; 2 – rulonli 
to‟shama; 3 – tekislovchi qatlam; 4 – issiqlik izolyatsiya qatlami; 5 – bug‟dan izolyatsiya 
qatlami; 6 – yuk ko‟taruvchi konstruksiya; 7 – suvoqli shift; 8 – yuk ko‟taruvchi konstruksiya 
(g‟ovakli materialdan iborat); 9 – havo qatlami. 
 
 
Shamollatilmaydigan  tomlarda  temir-beton  yopma  plitasi  ustidan  bir  yoki  ikki  qavat 
ruberoid  qog„oz  issiq  bitum  bilan  yopishtiriladi.  Bu  qatlamning  asosiy  vazifasi  issiqlikni 
o„tkazmaslik  va  temir-beton  plita  orqali  xona  ichidan  ko„tarilayotgan  bug„dan  namlanishining 
oldini olishdir
62
. 
 
Plita yoki sochiluvchan material ko„rinishiga ega bo„lgan g„ovak beton, fibrolit, shisha 
paxta,  shlak,  keramzit  va  boshqa  issiqlik  izolatsiyasi  materiallari  to„sham  qalinligi  teplotexnik 
usulda hisoblab topiladi. 
 
Issiqlik izolatsiyasi qatlami ustidan qalinligi 15-20 mm bo„lgan sement qorishmasidan 
tekislovchi  qavat  yozib  chiqiladi.  Agar  issiqlik  izolatsiyasi  materiali  sochiluvchan  bo„lsa 
tekislovchi  qavat  qalinligi  25-30  mm  qilib  olinib,  kataklari  200-300  mm  bo„lgan  to„r  qo„yib 
yuboriladi.  Tekislovchi  qatlam  ustidan  bir  necha  qavat  ruberoid  yoki  boshqa  materialdan 
qilingan  to„shamalar  maxsus  yopma  mastikalar  yoki  issiq  bitumlar  yordamida  yelimlanib, 
ustidan 6-8 mm qalinlikda mayda  yengil keramzit shag„al  yoki  shlakdan  himoya qatlami  yozib