«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

 
 
Nazorat savollari 
1. Rama-bog`lagichli tizim deb nimaga aytiladi? 
2. Deformatsion chok haqida nimalar bilasiz? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

97 
 
 
 
10 - MA’RUZA 
KARKASLI BINOLARNING STATIK SXEMALARI. 
BINOLARDA DEFORMATSION CHOKLAR. 
Reja: 
1.
 
Ustunlar.  
2.
 
Rigellar 
3.
 
Orayopma va yopmalar 
4.
 
Deformatsion chok turlari 
5.
 
 Deformatsion choklarni o`rnatish. 
6.
 
Yuk ko’taruvchi devorlar sxemasidagi binolarda zilzilaga qarshi chora-tadbirlar 
 
Karkasli binolar. Karkasning asosiy elementlari (davomi) 
Ustunlar 
Jamoat binolari  ustunlari bir, ikki va uch qavatga mo`ljallanib, ko`ndalang kesimi: 400x400 
mm  bo`ladi.  Karkasning  boshqa  elementlarini  ustunlar  bilan  bog`lash  uchun,  ustunlarga 
biriktirilgan quyma detallardan (zakladno‟e detali) foydalaniladi.  
Qo`p  qavatli  jamoat  binolarini  qurishda  ustunlarni  balandligi  bo`yicha  payvandlab  ulash 
(biriktirish)  alohida  ahamiyat  kasb  etadi.  Bunda  ikki  usuldan  foydalaniladi:  a)  po`lat  kallak 
yordamida    va     b) metalsiz biriktirish 
45
.   
 
 
                                                 
45 R.Chudley, R.Greeno   BUILDING CONSTRUCTION HANDBOOK /Elsevier Linacre House, Jordan Hill, 
Oxford OX28DP,UK,  2008 – 754 р. (485  bet) 
 

---

98 
 
1-rasm. Ustunlarni balandligi bo`yicha payvandlab ulash 
 
 
2-rasm. Ustunlarni balandligi bo`yicha payvandlab ulash tugunlari 
a – metal kallakli; b – metalsiz;  
 
 
 

---

99 
 
3-rasm. Buyuk Britaniyada ustunlarni balandligi bo`yicha biriktirish
46
 
 
Ustunlar nomenklaturasi (nomlanishi) 
Ustunning nomenklaturasi quydagilarga bog`liq bo`ladi:  
-ustun bino tarhidagi joylashuviga  
-bino karkasining konstruktiv sxemasiga 
-ustunning bino balandligi bo`ylab joyluviga 
 
 
 
4-rasm. Ustunlar nomenklaturasi 
 
 
                                                 
46 R.Chudley, R.Greeno   BUILDING CONSTRUCTION HANDBOOK /Elsevier Linacre House, Jordan Hill, 
Oxford OX28DP,UK,  2008 – 754 р. (486  bet) 
 

---

100 
 
 
 
5-rasm. Temirbeton ustun ko`rinishi: 
a – seysmik tumanlar uchun; b – seysmik bo`lmagan tumanlar uchun 
 
Rigellar 
Rigel  –bu  orayopma  plitalardan  tushadigan  yukni  ustunlarga  uzatadigan  va  ushbu  ustun 
konsoliga tayanadigan, gorizontal yo`nalishda joylashgan temirbeton to`sindan iborat bo`ladi.   
 
 
6-rasm. Turli seriyalardagi rigel ko`rinishi: 

---

101 
 
a –“IIS-04-3” seriyada; b –“1.020.1 – 2s/89” seriyada; v -  “1.020.-1/87” seriyada;   
g –“1.020.1/87”  va “1.020.1/83” seriyada.  
 
Bir qator bo`ylab joylashgan rigellarning ko`ndalang kesimi: tavr va “g”- shakliga ega bo`lsa, 
bog`lovchi rigellarniki esa  – to`g`ri to`rtburchak.  
Shuningdek, binolarning ayvon (balkon)ni  hosil  qilish  uchun konsol ko`rinishidagi  (1200 va 
1800 mm o`lchamli) rigellar ishlatiladi. 
 
7-rasm.Ikki tokchali rigel ko`rinishi 
 
8-rasm.Bir tokchali rigel ko`rinishi 
 
 
9-rasm.Bir tokchali bo`ylama  rigel ko`rinishi 
 
 
10-rasm.Tokchasiz  rigel ko`rinishi 
 

---

102 
 
 
11-rasm.Konsolli  rigel ko`rinishi 
 
 
 
 
12-rasm. Rigel va ustunni biriktirish tuguni 
a –“1.020.1- 2s”seriyasida ; b –“1.020.1/87” seriyasida 
 

---

103 
 
 
13-rasm. Buyuk Britaniyada rigel va ustunni biriktirish 
47
 
Orayopma plitalari 
Jamoat binolari orayopmasi qalinligi 220 mm va uzunligi  2650 (3 m); 5650 (6 m); 6850 (7,2 
m); 8650 mm (9 m) bo`lgan temirbeton orayopma plitalaridan xosil qilinadi. 
Plita  turlari:  oraliqdagi,  bog`lovchi  (plita-rasporka);  devor  chetiga  o`rnatiladigan;  santexnik 
kommunikatsiyalarni o`tkazish uchun maxsus plita. 
 
14-rasm. Oraliqdagi plita 
                                                 
47 R.Chudley, R.Greeno   BUILDING CONSTRUCTION HANDBOOK /Elsevier Linacre House, Jordan Hill, 
Oxford OX28DP,UK,  2008 – 754 р. (487  bet) 
 

---

104 
 
 
 
 
 
15-rasm. Bog`lovchi plita 
 
 
16-rasm. Devor chetiga o`rnatiladigan plita 
 
 
17-rasm. Santexnik kommunikatsiyalarni o`tkazish uchun maxsus plita 
Orayopmaning  montaji  bog`lovchi  plitalarni  payvanlash  (svarka)  yordamida  joyiga 
biriktirishdan  boshlanadi.  So`ng  qolgan  turdagi  plitalar  joylashtiriladi.  Orayopmaning  bikr 
diskini xosil qilish uchun plitalarni rigellarga quyma detallar yordamida payvandlanib ulanadi. 
Bo`ylama yo`nalishda yonma-yon joylashgan plitalarning orasidagi choklariga yassi armatura 
karkaslari joylashtirilib, so`ng beton qorishma bilan to`ldiriladi.  
 

---

105 
 
 
 
18-rasm. Orayopma panellarning montaji 
a – bog`lovchi panelni o`rnatish; b – oraliqdagi  panelni o`rnatish 
 
 
 

---

106 
 
 
19-rasm. Orayopma panelini rigel bilan bog`lanishi 
 
 
20-rasm. Orayopma panellari orasidagi bo`ylama choklarni beton bilan tol`dirish 
 
 
21-rasm. Karkasli bino plitali orayopmasini barpo etish tarxi 
 

---

107 
 
Tarhdagi  o`lchami  katta  yoki  oraliq  balandliklari  har  xil  bo`lgan    fuqaro  binolarida 
deformatsion  choklar  ko`zda  tutiladi
48
.  Ushbu  deformatsion  choklar  qo`llanilishiga  ko`ra: 
harorat, cho`kish
 va 
zilzilabardoshlilik 
 choklariga bo`linadi. 
Haroratga  oid 
choklarning  asosiy  maqsadi  ichki  va  tashqi  haroratlarining  o`zgarishi 
natijasida  binoda  yuz  beruvchi  deformatsiya  ta`siridan  yoriqlar  hosil  bo`lishini  oldini  olishdir. 
Harorat  choklari  binoni  vertikal  yo`nalishda  butun    balandligi  bo`ylab  ajratib,  bloklarning  bir 
biriga nisbatan mustahkam holda gorizontal yo`nalishdagi siljishi yoki ko`chishini ta`minlaydi.  
Haroratga oid  chok masofasini  fuqaro binosining konstruktiv  yechimi,    qurilish  tumani 
iqlimiy mintaqasi va ichki havo haroratiga ko`ra belgilanadi .  
Masalan, temirbeton karkasdan iborat bo`lgan fuqaro  binosi harorat blokining uzunligi: 
60 m (isitiladigan bo`lsa) va 40 m (isitilmaydigan bo`lsa) bo`lishi mumkin. Shuningdek,  harorat 
blokining uzunligi 20% ga uzaytirilishi ham mumkin (1-rasm). 
 
 
1-rasm. Temirbeton karkasdan iborat fuqaro binosini harorat bloklariga ajratish sxemasi 
Ushbu ko`rinishdagi cho`kish quyidagi hollarda yuz berishi mumkin:  
-
 
bino bloklarining balandliklari orasidagi tafovut 10 m dan ortiq bo`lsa (2-rasm);  
-
 
asosga tushadigan yuk turli xil bo`lsa;  
-
 
har xil jinsli  gruntlardan iborat asosda (3-rasm). 
 
 
                                                 
48 Andrea Deplazes BUILDING CONSTRUCTION ADHESIVES, Birkhauser Constructing architecture materials 
processes structures / Bauhauz, Berlin, 2013
 
 

---

108 
 
2-rasm. Fuqaro binosi alohida  bloklarining balandliklari orasidagi tafovut 10 m dan ortiq 
bo`lganda cho`kish chokining joylashish sxemasi 
 
Metall karkasli fuqaro  binolari uchun harorat blokining uzunligi 200 – 230 m bo`ladi. 
Harorat choklari yonma-yon joylashgan juft ustunlar yordamida hosil qilinadi. 
Cho`kish choklari
 bino alohida bloklarining har xil  cho`kishi kutilgan vaziyatda qo`llaniladi
49
. 
 
 
3-rasm. Fuqaro binosi alohida bloklari har xil jinsli  gruntlardan iborat asos ostida bo`lgan  
cho`kish chokining joylashish sxemasi 
 
Cho`kish  choki binoni vertikal yo`nalishda butun  balandligi bo`ylab, hatto 
poydevorlarni ham ajratib  turadi. Cho`kish choklari bino bloklari orasiga yonma-yon joylashgan 
juft ustunlarni joylashtirish  yordamida hosil qilinadi. 
Zilzilabardoshlilik
 
choki 
zilzilaviy hududlarda qo`llaniladi. 
Zilzilabardoshlilik  choklari quyidagi hollarda qo`llaniladi: 
-
 
fuqaro binosi tarhda murakkab shaklga ega bo`lsa (5,a-rasm); 
-
 
fuqaro binosi yonma yon joylashgan bo`laklarining balandliklari orasidagi tafovut  5 m 
va undan ortiq bo`lsa (5,b-rasm). 
 
 
                                                 
49 
http://faculty.arch.usyd.edu.au/pcbw/walls/loadbearing/index.html
 
 

---

109 
 
 
4-rasm. Zilzilabardoshlilik  choklari 
 
 
5-rasm. Fuqaro binolarida zilzilabardoshlilik choklarini joylashtirish sxemasi 
a)  tarhda murakkab shaklga ega bino; b)  bino yonma yon joylashgan bo`laklarining 
balandliklari orasidagi tafovut  5 m va undan ortiq. 
 
Zilzilabardoshlilik choki binoni balandligi bo`yicha alohida bo`laklarga ajratadi. Ammo, 
poydevorda qo`llanilmasligi ham mumkin.  
Zilzilabardoshlilik chokning masofasini  QMQ 2.01.03-96 “Zilzilaviy hududlarda 
qurilish”da belgilangan o`lchamda qabul qilish tavsiya etiladi.  
Yuk  ko‟taruvchi  devorlar  sxemasida  loyihalangan  binolarda  zilzilaga  qarshi  bir  qancha 
tadbirlar qo‟llaniladi
50
. Bular quyidagilardan iborat: 
1. Bino  turg‟unligi  va fazoviy bikirligini ta‟minlash maqsadida qavatlararo orayopmalar va 
yopmalar sathida temir-betondan ishlangan monolit belbog‟lar bilan ta‟minlanishi kerak (6-rasm, 
a). 
2.  Qavatlararo  orayopmalar  va  yopmalarning  bo‟ylama  yo‟nalishdagi  choklariga  yassi 
armatura  karkaslari  joylashtiriladi  va  beton  bilan  to‟ldiriladi.  So‟ng,  yassi  karkas  armaturasi 
monolit belbog‟ bilan bog‟lanadi (6-rasm, b). 
3.  Yuk  ko‟taruvchi  devorlar  kesishgan  joyida  va  devordagi  deraza  o‟rni    yon  tomonlarida 
temir-beton  ustunchalar  tashkil  etilib,  uning  armaturasining  yuqori  qismi  monolit  belbog‟ga  va 
pastki qismi poydevor tanasiga kiritiladi (6-rasm, v).  
Yuqoridagi tadbirlar amalga oshirilishi natijasida fazoviy karkas hosil qilinadi. 
                                                 
50 Щипачева Е.В., Саркисян Т.А. Проектирование малоэтажных жилых зданий с несущими стенами/ уч. 
пособие – Ташкент, «Янги аср авлоди», 2006 г. – 96 с. (30 бет)
 
 

---

110