«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

Andrea Deplazes BUILDING CONSTRUCTION ADHESIVES, Birkhauser Constructing architecture materials 
processes structures / Bauhauz, Berlin, 2013. (41 bet)
 
36
 
  Маклакова Т.Г., Нанасова С.М., Шарапенко В.Г., Балакина А.Е. Архитектура/Учебник – М.: Изд-во АСВ, 
2004 (319 bet)
 

---

76 
 
 
 
7-rasm. Mayda bloklar 
 
Xorijiy mamlakatlarda  devor ko`tarishda  mayda bloklardan foydalaniladi. Biroq, bir-qavatli 
bino devorlari qurishida  devor qalinligi 230 mm bo`lishi ham  mumkin (8-rasm). 
 
 
8-rasm. Xorijiy mamlakatlarda  mayda bloklardan foydalanib ko`tarilgan devor 
 
Xorijiy  mamlakatlarda      armaturalangan  toshlardan  devor  tiklanadi.  Ayniqsa,  ular  seysmik 
hududlarda (9-rasm) bino qurilishida qo`llaniladi. Bunda armaturani devorga ma'lum bir qadam 
bilan  o'rnatiladi.  Armatura  diametri  va  sterjenlar  qadami  devorga  tushayotgan  yukka  hisoblash 
va konstruktiv xususiyatlar asosida aniqlanadi.  

---

77 
 
 
 
 
9-rasm. Armaturalangan toshlardan tiklangan devor 
 
Devor  tiklashda      g'ovak  yig'ishtni  ishlatish    devorning  issiqlik-himoya  xususiyatlarini  (10-
rasm) oshirish uchun qo`llaniladi. 
 
 
 
10-rasm. G`ovakli devor terimi 
 
Shuningdek, kompozit devor terimi  ham  qo`llaniladi. Bunda bir necha turdagi g`ishtlardan: 
oddiy    g'isht  va  ichi  kovakli  g'ishtdan  amalga  oshiriladi  (11-rasm).    Bu  kabi  terimda  uchta 

---

78 
 
maqsad    ko`zda  tutiladi:  birinchidan,  old  devor  ko`rinishi  yaxshilash,  ikkinchidan  issiqlik-
himoya xususiyatlarini oshirish va  uchinchidan, iqtisodiy xarajatlarini kamaytirish hisoblanadi. 
 
11-rasm. Kompozit devor terimi 
 
Kompozit  devor  terimidagi  (11-rasm)    ichi  kovak  g`isht  va  devor  tashqi  tomoniga 
qo`yiladigan g`isht  o`zaro gorizontal armatura yoki po`lat bog`lovchilar yordamida biriktiriladi    
37. Odatda karkasli binolarning tashqi devorlari to`singa biriktiriladigan panellardan iborat 
bo`lib, ular o`z xususiy vaznini va shamol bosimidan yuzaga keladigan yuklarni karkasga uzatib 
beradi.  
Konstruktiv  yechimiga  ko`ra  devor  panellari:  karkassiz  (bir  qatlamli  va  ko`p  qatlamli)  va 
karkasli turlarga bo`linadi.  Devor panellarining qalinligi issiqlik izolyatsiyasi (teplotexnik) hisob 
asosida  unifikatsiya  qoidalariga  asosan  qabul  qilinadi.  Ushbu  devor  panellari  ustunlar  qadami: 
3,0; 6,0; 7,2 va 9,0 m bo`lgan xollarda qo`llaniladi.  
Devor panellari qalinligi: 250, 300, 350 va 400 mm.  Devor panellari balandligi: 1200,  1500 
va 1800 mm (qo`shimcha panellar 600, 1300, 2100 va 2400 mm). 
Joylashuviga  ko`ra  devor  panellari:  oraliqdagi,  ikki  dereza  yoki  eshik  orasidagi  va  bino 
burchagida  bo`ladi.  Ikki  dereza  orasida  joylashgan  panel  o`lchamlari:  300,  580,  1200,  1500  va 
3000 mm. Bino burchagida joylashgan panel uzunligi 510 mm bo`lsa, uning qalinligi 300 mm ga 
teng bo`ladi. 
 
Mayda    elementlardan  quriladigan  binolar  qurilishda  mexanizatsiyalash  va 
avtomatlashtirishni  keng  ko`lamda  qo`llashga  imkon  bermaydi.  Qurilish  ishlab  chiqarishni 
yuqori  darajada  industriallashtirishning  asosiy  yo`llaridan  biri,  binoni  yirik  bloklardan 
loyihalashtirish va qurishdir. Yirik bloklardan va g`ishtdan qurilgan binolarning texnik-iqtisodiy 
ko`rsatkichlarini  solishtirish  shuni  ko`rsatadiki,  yirik  blokli  bino  qurilishiga  vaqt  15%,  mehnat 
sarfi esa 20% kamayadi. 
                                                 
37
 
Andrea Deplazes BUILDING CONSTRUCTION ADHESIVES, Birkhauser Constructing architecture materials 
processes structures / Bauhauz, Berlin, 2013. (42 bet)
 

---

79 
 
Devorlari  og`irligi  0,3  tonnadan  3,0  tonnagacha  bo`lgan  yaxlit  yoki  ichi  kovak  yirik 
toshlardan  qurilgan  binolar  yirik  blokli  binolar  deb  ataladi.  Bunday  binolarda  hamma 
konstruktivyelementlar  yirikyelementlardan  iborat  bo`ladi.  Bloklar  yengil  beton  (keramzibeton, 
shlakbeton, 
g`ovakbeton)lardan 
xamda 
mahalliy 
materiallardan 
(chig`anoqtosh, 
tuf) 
tayyorlanadi. Yirik bloklar g`ishtlardan ham qilinadi. Bloklarning shakli asosan to`g`ri burchakli 
parallelopipeddan iborat bo`ladi. 
  Bo`ylama ichki va tashqi  ko`taruvchi  devorli  konsturktiv sxema  yirik  blokli binolarning 
optimal varianti bo`lib hisoblanadi.  Bunday  sxemada  bir  xil  yirik  o`lchamli  temir-beton 
to`shamalar  ko`ndalang  holda  bo`ylama  ichki  va  tashqi  devorlarga  tayangan  bo`ladi.  Bu 
to`shamalar  o`rnatilgandan  so`ng  gorizontal  bikr  diafragma  rolini  ham  bajaradi.  Tashqi  devor 
bloklari o`z navbatida ham yuk ko`taruvchi, ham o`rab turuvchi konstruksiya vazifasini bajaradi. 
Ularning  qalinligi  iqlim  sharoitlarini  hisobga  olib,  teplotexnik  hisoblashlar  yordamida 
aniqlanadi.  Qurilishda  yirik  blokli  binolarni  choklariga  qarab  quyidagicha:  ikki  qatorli  va  to`rt 
qatorli turlarga bo`lish mumkin (12-rasm). 
 
12-rasm. Yirik blokli bino sxemalari: 
a – ikki qatorli; b – to`rt qatorli; 1 – derazalar orasi uchun; 2 – deraza osti bloki; 3 – ravoqbop  
blok. 
 
13-rasmda  turar-joy  binolarida  ishlatiladigan  bloklarning  asosiy  turlari  ko`rsatilgan. 
Derazalar orasida ishlatiladigan bloklarning yon qirralarida bo`rtmalar deraza osti bloklarida esa 

---

80 
 
o`yiqlar  bo`ladi.  Ravoq  bloklarida  ham  yuqoriga  ora  yopma  plitalari  tayanishi  uchun),  ham 
pastga (deraza romlari joylashishi uchun) chiqqan chiqiqlari bo`ladi.  
Agar  devorlarda  deraza  o`rni  bo`lmasa,  binoning  tur  qismida  ravoq  bloklari  qalinligi 
derazalar oarsiga qo`yiladigan bloklar qalinligidan 100 mm kam bo`lib, bu joyga markaziy isitish 
sistemasi  batareyalarini  o`rnatish  mo`ljallanadi.  Bulardan  tashqari  yirik  bloklarning  maxsus 
turlari,  yani  burchakbop  blok,  sokolbop,  bo`g`otbop,  zinapoya  devori  bloklari  va  sanitariya-
texnika bloklari ham bor. 
 Tashqi devorlarga ishlatiladigan bloklarning vaznini kamaytirish maqsadida ularning ichi 
silindirsimon  yoki  tirqishsimon  bo`shliqli  qlinadi.  Ikki  qatorli  devorlarga  ishlatiladigan  yirik 
bloklarning  (qavatlar  balandligi  2,8  m  bo`lgan  turar-joy  binolari  uchun)  derazalar  orasiga 
qo`yiladigan turi balandligi 2180 mm, yeni 990, 1190, 1390, 1590 va 1790 mm ga teng bo`ladi.