O‘zbekiston tarixi

Зиёев
 
Х
. 
Туркистонда
Россия
тажовузи
ва
ҳукмронлигига
қарши
ку
-
раш
. – 
Т
., 1998. – 314-
б
. 
2
Qarang: 
Ҳасаний
 
М
. 
Туркистон
босқини
. – 
Т
., 1992. – 30-
б
. 
3
Qarang: 
Ўзбекистон
халқлари
тарихи
. 
Т
. 2. – 
Т
., 1993. – 106–108-
б
. 
4
Qarang: 
Зиёев
 
Х
. 
Туркистонда
Россия
тажовузи
ва
ҳукмронлигига
қарши
ку
-
раш
. – 222, 223-
б
. 
110

---

ming nafarlik Buxoro armiyasining 2 ming nafarlik rus harbiylari bilan 
birinchi to‘qnashuvdayoq qaqshatqich zarbaga uchrab, 5 ming 
himoyachining halok bo‘lganligini nima bilan izohlash mumkin
1
.
Buning teskarisi o‘laroq, Rossiyaning bir qancha urushlarda chiniqqan, 
mustahkam tartib-intizomga bo‘ysungan muntazam armiyasi zamonaviy 
qurol-yarog‘larga ega edi. Shuning uchun ham u son jihatdan o‘zidan ancha 
ustun bo‘lgan himoyachilar ustidan g‘alabalarga erishdi.
O‘zbek xonliklari Rossiyadan mag‘lubiyatga uchrashining yana bir sababi 
ular orasida birdamlikning yo‘qligi va bir-biriga nisbatan xoinligidir. 
Yuqorida biz Xiva xonining Qo‘qon xonligi takliflariga munosabatini bayon 
qilgan edik. Xuddi shunday munosabatni Rossiya Buxoro amirligiga qarshi 
hujum boshlaganda Qo‘qon xoni Xudoyorxon ham namoyon qildi. U 
o‘zining rahnamosi amir Muzaffarning Rossiyaga qarshi birgalikda harakat 
qilish haqidagi taklifini qabul qilishga shoshilmadi.
Aslida buning aksi bo‘ldi. Amir Muzaffar Kaufmanga Rossiyaning 
Xivaga qarshi yurishiga munosabatini shunday bayon qildi: «Men yaxshi 
tushunamanki, agar Xiva Rossiya bilan to‘g‘ri munosabatda bo‘lmasa, u 
vaqtda unga (Xivaga. – 
E. A.
) qarshi qurol ishlatishga to‘g‘ri keladi. Bunday 
hol yuz bersa, men imkoni boricha bu yordamimni amalda ko‘rsatishga 
tayyorman»
2
.
Afsuski, o‘sha paytda O‘rta Osiyodagi bironta davlatda Amir Temur kabi 
farosatli, oqil, tadbirkor yurtboshi topilmadi. Aks holda, Rossiyaning O‘rta 
Osiyoga bosqichma-bosqich kirib kelishidan hech bir davlat rahbarining 
xulosa chiqarmaganligini nima bilan izohlash mumkin? Axir Rossiya 
armiyasining kuch-qudrati, qurol-yarog‘ining mukammalligi barchaga 
ma’lum edi-ku. O‘zaro urushlar, tortishuvlar, taxtga egalik qilish uchun 
kurashlar hukmdorlarning e’tiborini asosiy masalalardan chetga tortdi, xalq 
xo‘jaligining yangi sifatga, ya’ni sanoat ishlab chiqarishi darajasiga 
chiqishiga, iqtisodiyotning Yevropa darajasiga yaqinlashishiga imkon 
bermadi. Hukmdorlarning manmansirashlari oxir-oqibatda ularning haqiqiy 
vaziyatni ko‘rmasligiga olib keldi.
Bunday beparvoliklar Rossiyaning O‘rta Osiyo xonliklariga qarshi 
bevosita urush olib borayotganida ham davom etdi. Ushbu fikrga quyidagilar 
dalil bo‘la oladi: 1864–1865 yillarda Qo‘qon xonligi o‘zining Avliyoota, 
Chimkent, Toshkent va boshqa muhim viloyatlaridan ayrilib, 1868 yilda 
Rossiyaning haqoratomuz shartnomasiga imzo chekishga majbur bo‘ldi. 
Ammo bu kamsitish unga hech qanday saboq bo‘lmadi.
Shoir va tarixchi Is’hoqxon Junaydullahoji o‘g‘li Ibratning yozishicha, 
Xudoyorxon Rossiyadan xotirjam bo‘lib, vaqtini o‘yin-kulgi bilan o‘tkazdi, 
ov va ko‘pkari chopish bilan shug‘ullandi, ulamo va fuzalo nasihatlariga 
amal qilmay, jabru zulm tarqatdi va xalqni o‘zidan yuz o‘girishga majbur 
qildi
3
. Ibrat Qo‘qon xonligining Rossiyaga bo‘ysundirilishini «behuda fasod 
1
O‘sha joyda. – 126, 321-b. 
2
O‘sha joyda. – 321-b.
3
Qarang: 
Абу
 
Тоҳирхожа
. 
Самария
. 
Наршахий
. 
Бухоро
тарихи
. 
Баёний
. 
Шажа
-
раи
Хоразмшоҳий
. 
Ибрат
. 
Фарғона
тарихи
. – 310-
б
. 
111

---

ishlar», aholi o‘rtasidagi «beilm va befikrlilik» bilan izohlaydi
1
.
Chor armiyasi tomonidan qay bir shahar egallanmasin – Toshkent, 
Samarqand, Xiva yoki boshqami – eng tashvishli davrlarda shaharlarni 
himoya qilish bilan uni ixtiyoriy topshirish tarafdorlari o‘rtasida ixtilof 
chiqqan. Fikrimizni tasdiqlash uchun istilochilar bosib olishi arafasida 
Samarqandda vujudga kelgan vaziyatni misol sifatida keltiramiz.
«Dushmanlarga qarshi kurash tarafdorlari madrasalarda to‘planib, xalq 
o‘rtasida tashviqotni yanada kuchaytirdilar. Xalq o‘rtasida yaqinlashib 
kelayotgan yovga qarshilik ko‘rsatishga chaqiruvchilar va dushman bilan 
bitim tuzishni istayotganlar o‘rtasida ixtilof kuchayib bordi. Voqeaning 
bunday rivojlanib borayotganligi va bu gaplar istilochilarning ham 
quloqlariga yetib borishidan juda qo‘rqqan shahar hukmdori Sherali Inoq, 
qozikalon va boshqa amaldorlar dindorlardan yovga qarshi kurashni 
tashviqot qilishni to‘xtatishni talab qildi. Buni eshitgan dindorlar qattiq 
g‘azablandilar va Sherali Inoqning vakillarini kaltakladilar. Dindorlarning bu 
ishidan g‘azablangan Sherali Inoq ularning «ko‘zini ochib» qo‘yish 
maqsadida dindorlar to‘plangan Tillakori madrasasiga qurollangan lashkar 
jo‘natdi. Ikki o‘rtada janjal chiqdi, bir qancha odamlar jon beradi. Natijada 
fon Kaufman Samarqandga qurol ishlatmasdan kirib keldi»
2
. Bunday 
misollarni ko‘plab keltirish mumkin.
Xonliklar mag‘lubiyatining sabablari mafkuraviy sohadan ham izlanishi 
kerak. Xalqni dushmanga qarshi birlashtirishi mumkin bo‘lgan g‘oyani 
yaratish borasidagi harakatlar haqida so‘z ham yo‘q edi. Aksincha, tinchlik 
davrida aholining hokimiyat uchun kurashga jalb qilinishi «Vatan», «millat» 
kabi g‘oya va tushunchalarning shakllanishiga putur yetkazdi. Boz ustiga, 
mutaassiblikni qurol qilib olgan ko‘pchilik ruhoniylar o‘zlarining asosiy 
vazifalarini, ya’ni yuksak ma’naviyatli insonlarni tarbiyalash va ularni 
bosqinchilarga qarshi kurash zarurati oldida birlashtirishni eplay olmadilar, 
ba’zida esa o‘zlarining shaxsiy manfaatlaridan yuqori ko‘tarilolmadilar.
Rossiyaning o‘zbek xonliklarini bosib olishi mudhish oqibatlarga olib 
keldi. Qo‘qon xonligi umuman tugatilgan bo‘lsa, Buxoro va Xiva xonliklari 
bosqinchi davlatning vassaliga aylandi. Fikrimizni asoslash uchun 1973 yilda 
Rossiya bilan Xiva xonligi o‘rtasida tuzilgan shartnomaning ba’zi jihatlarini 
eslatib o‘tmoqchimiz. Shartnomaga ko‘ra, xon Rossiya imperatorining itoatli 
xizmatkori ekanligini tan olib, O‘rta Osiyodagi oliy rus ma’muriyatining 
ruxsatisiz shartnomalar tuzmaydigan, rus savdogarlari barcha bojlardan ozod 
etiladigan, xonlik hukumati Rossiyadan o‘zboshimchalik bilan keluvchilarni 
qabul qilmaslikni va rus jinoyatchilarini tutib topshirishni o‘z zimmasiga 
oladigan bo‘ldi va h.k
3
.
Bundan tashqari, shartnomaga ko‘ra, mag‘lubiyatga uchragan Buxoro 
amirligi 125 ming tilla pul hisobida, Xiva xonligi 2 mln. so‘m miqdorida 
1
O‘sha joyda. – 313-b. 
2
Бердимуродов
 
А
. 
Тажовуз
// 
Ўзбекистон
адабиёти
ва
санъати
. – 1993. – 28-
сон
.
3
Qarang: 
Зиёев
 
Ҳ
. 
Туркистонда
Россия
тажовузи
ва
ҳукмронлигига
қарши
ку
-
раш
. – 
Т
., 1998. – 330, 331-
б
. 
112

---

Rossiyaga tovon to‘lashga majbur bo‘lgan
. Albatta, tovon to‘lash busiz ham 
og‘ir iqtisodiy va ijtimoiy hayot kechirayotgan mehnatkash xalqning boshiga 
qo‘shimcha kulfatlar keltirdi.
Katta fojialardan yana biri shunda ediki, mamlakatning bosib olinishi 
natijasida mahalliy xalqlar o‘z jonlarini Vatan mustaqilligi uchun fido qilgan 
minglab sof vijdonli, asl farzandlaridan ayrildilar. Xoin, munofiq, sotqin, 
riyokor, laganbardor kimsalar omon qolib, xalqning ulug‘ tuyg‘ularidan 
bo‘lgan vatanparvarlikka putur yetdi.
Biz tahlil qilayotgan muammoga yana bir aniqlik kiritish kerak. Aytish 
mumkinki, bu bosqinchilik urushlari, dunyoni qayta bo‘lish uchun 
kurashlar ketayotgan davrning mantig‘i edi, Rossiya ham bundan mustasno 
bo‘lmagan.
Shunday qilib, chor Rossiyasining O‘rta Osiyoni bosib olishi, maqsad va 
uslub nuqtai nazaridan, boshqa imperialistik davlatlarning zo‘ravonlik 
siyosatidan deyarli farq qilmagan. Hududning bosib olinishi o‘lkadagi arzon 
xomashyo bazasiga egalik qilish, mustabid davlatdagi mulkdorlar 
manfaatlariga xizmat qildirish maqsadining ro‘yobga chiqarilishi uchun keng 
yo‘l ochib berdi.