O‘zbekiston tarixi

Қосимов
 
Б
. 
Исмоилбей
F
аспрали
// 
Ўзбегим
. – 
Т
., 1992. – 141–165-
б
. 
128

---

xalq ta’limini isloh qilish yuzasidan ilgari surilayotgan g‘oyalar shariat 
qoidalariga ko‘ra asoslanadi
1
.
Biz bu o‘rinda ikki narsaga e’tibor qaratmoqchimiz: birinchisi – 
jadidchilik harakatining O‘rta Osiyo ijtimoiy hayotidagi ichki obyektiv 
zarurat tufayli yuzaga kelganligi; ikkinchisi – uning boshida islom diniga 
shunchaki aqida emas, balki kishilik jamiyatini takomillashtiruvchi omil 
sifatida yondashuvchi ziyolilarning turganligi.
Jadidchilik harakatining ijtimoiy asosini taraqqiyparvar ziyolilar, 
ruhoniylar, mulkdorlar va hunarmandlar tashkil qildi. Bu harakat o‘zining 
rivojlanishi jarayonida tashkiliy va g‘oyaviy jihatdan murakkab bosqichlarni 
bosib o‘tdi.
Birinchi bosqichga shartli ravishda XX asr boshlaridan to 1910–1914 
yillargacha bo‘lgan davrni kiritish mumkin. Bu bosqichni jadidlarning 
tashkiliy va g‘oyaviy jihatdan shakllanishi davri, desak bo‘ladi.
Bunda hali uyushmagan jadidlar zamonaviy taraqqiyot talablariga javob 
bermaydigan xalq ta’limi tizimini isloh qilish, islom ta’limotini 
aqidaparastlikdan mosuvo etishdan iborat oddiy ma’rifiy va madaniy ishlarni 
maqsad qilib qo‘yadilar. Chunki ijtimoiy, iqtisodiy, ma’naviy sohalarda 
mutaassiblik, johillik, xurofotning hukmronligi, o‘quv uslubining o‘ta 
ibtidoiy va qoloqligi, aniq maqsadlar aks etgan dasturlarning yo‘qligi maktab 
va madrasalarda ta’limga e’tibor berilmayotganligining sababi edi. Shu bilan 
birga, o‘quv muassasalarining rasman ruhoniylar ixtiyorida bo‘lganligi va 
ularning ko‘pchiligi o‘ta mutaassibligi ta’lim tizimini isloh qilishga, islom 
ta’limotining o‘zini qotib qolgan aqidaparastlikdan xalos qilishga imkon 
bermas edi.
Belgilangan maqsadni quyidagi vazifalarni bajarish orqali amalga oshirish 
rejalashtirildi:
1) ta’lim usullarini o‘zgartirish, ya’ni qo‘llanib kelayotgan va samarasiz 
«harfdan – tovushga» qoidasini qulayroq «tovushdan – harfga» o‘tish usuli bilan 
almashtirish hamda o‘quv rejalarida dunyoviy bilimlarning yetakchi o‘rin 
egallashini ta’minlash; 
2) yoshlar tarbiyasida va aholining ma’naviyatini shakllantirishda islom 
ta’limotiga asoslanish; ammo uning turli sharhlarini o‘rganish emas, balki 
Qur’oni karim, hadislar va shariat normalarini asl manbalar asosida tahlil 
qilish; ulardagi qoidalarga ko‘r-ko‘rona amal qilish o‘rniga ularni inson 
manfaati va taraqqiyoti uchun xizmat qildirish. Bu fikrni Abdurauf Fitrat 
Qur’on oyatlari asosida asoslaydi: «Olloh taolo Qur’onda biz insonni 
maqtab, yuksak baho berib, xalq etib yaratdik... barcha yer va osmondagi 
narsalarga sizlarni hukm etuvchi deb buyurdik... deydi. Demak, mulohaza 
eting, agar yer va osmondagi narsalarning bir qismi insonning buyrug‘iga 
bo‘ysunmas ekan, farangiylar bu yelkanli kemalar va havodagi uchish 
vositalarini qayerdan yaratmoqdalar»
2
;
3) aholini taraqqiy etgan davlatlardagi ijtimoiy hayotning yutuqlari bilan 
1
Batafsilroq ma’lumot olish uchun qarang: 
Арифджанов
 
Э
. 
Қ
. 
ХХ
аср
бошларида
Бухоро
маданияти
: 
ҳақиқат
ва
афсоналар
. – 
Т
., 1998. – 24–25-
б
. 
2
Фитрат
 
А
. 
Ҳинд
сайёҳи
қиссаси
// 
Шарқ
юлдузи
. – 1991. – 
№
8. – 36-
б
. 
129

---

tanishtirish orqali jaholatdan qutqarish, ko‘zini ochishni maqsad qilib 
qo‘ygan ommaviy axborot vositalarini yaratish.
Jadidlar o‘z g‘oyalarini hayotga tatbiq etish va xalq ta’limining yangi 
tizimini yaratishga harakat qildilar. Ular taraqqiyparvar ulamolar, mulkdorlar 
yordamida bir qancha «jadid» («yangi uslub») maktablarini tashkil qildilar. 
Bu maktablar o‘zining dastlabki davridayoq samarali ekanligini isbotlab, 
aholining e’tiborini qozondi va tez orada ko‘payib bordi. Faqat 
Turkistonning asosiy shaharlarida 92 ta yangi uslub maktablari faoliyat 
ko‘rsatgan
1
. Shunga qaramay, aholini xurofotda saqlashdan manfaatdor 
jaholatparst ruhoniylar jadid maktablarining faoliyatiga qarshilik ko‘rsatdilar. 
Chor Rossiyasining ma’muriyati esa vaziyatni qo‘ldan chiqarmaslik uchun 
bu maktablarni o‘z nazoratida ushlab turish borasida maxsus xizmatlarga 
topshiriq berganligi arxiv materiallaridan ma’lum.
Masalan, Rossiyaning Buxorodagi siyosiy agenti Turkiston general-
gubernatori S. V. Chirkinga yozgan maxfiy xatida (1914 y.) amirlikdagi 
jadid maktablarining tashkilotchilari va o‘quvchilarining tarkibi haqida 
batafsil ma’lumotlar keltiradi va bu maktablarni aholi yaxshi qabul 
qilayotganligini tashvishlanib yozadi
2
.
Jadid maktablarining aholi e’tiborini qozonganligini quyidagi dalil bilan 
ham isbotlash mumkin. 1914 yilda Buxoro amiri Sayid Olimxon jamiyatda 
endigina o‘z o‘rnini topayotgan yangi uslub maktablarini yopishga, ota-
onalardan bolalarni maktabga yubormaslik haqida tilxat olishga farmon 
beradi. Shunday bo‘lishiga qaramay, amalda yopilgan 4 ta maktab o‘rniga 45 
ta norasmiy maktab pinhona ochiladi va faoliyat ko‘rsatadi
3
.
Jadidlar Turkiston kelajagi bilan bog‘liq g‘oyalarni xalqqa yetkazish 
maqsadida o‘z gazeta va jurnallarini yaratishga harakat qildilar. 
Maxmudxo‘ja Behbudiy 1913 yildan boshlab «Samarqand» gazetasini chop 
qila boshladi. Keyinchalik bu gazeta «Oyna» jurnaliga aylantirildi. Bundan 
tashqari, «Taraqqiy», «Xurshid», «Shuhrat», «Sadoi Turkiston», «Sadoi 
Farg‘ona», «Buxoroi sharif», «Turon» kabi gazetalar va jurnallar vaqti-vaqti 
bilan chiqib turdi. Ular mahalliy aholining siyosiy va milliy ongini 
shakllantirishda katta ahamiyat kasb etdi. Shulardan «Sadoi Turkiston» 
gazetasi mamlakatni g‘aflat uyqusidan uyg‘otish va jaholatdan xalos 
etishning, madaniy-ma’rifiy uyg‘onishning bosh targ‘ibotchisi bo‘ldi, deyish 
mumkin. Uning birinchi soni 1914 yil 1 aprelda dunyo yuzini ko‘rdi. 
Gazetaning eng katta xizmatlaridan biri millatni g‘aflat uyqusidan 
uyg‘otishga qaratilgan murosasiz tanqidiy qarashlari edi. Bu borada gazeta 
yosh shoirlarning ijodidan foydalanishga harakat qildi. Misol tariqasida shoir 
Abulhamid Cho‘lponning gazeta sahifalarida e’lon qilingan «Turkistonlik 
qardoshlarimizga» she’ridan parcha keltiramiz: