O‘zbekiston tarixi

partiya darajasiga ko‘tarildi. Orada esa jadidlar bir-birini inkor etuvchi bir 
qancha guruhlarga: radikallar va qadimiychilar, kapitalistik taraqqiyot va 
sotsialistik inqilob tarafdorlari kabi turli oqimlarga bo‘linib turdilar. Bugungi 
kunga kelib ularning faoliyatiga xolisona baho berishning imkoni tug‘ildi.
Xo‘sh, jadidlar kimlar edi? XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida 
mahalliy xalq ziyolilari mavjud imkoniyatlardan foydalanib, Rossiya, 
Turkiya, Germaniya kabi taraqqiy etgan Yevropa mamlakatlariga tez-tez 
safar qilib turdilar. Safar davomida musulmon ziyolilari u yerlardagi yuksak 
rivojlangan sanoat, madaniyat bilan tanishdilar va bu yutuqlarning mohiyati 
kapitalistik ishlab chiqarish, yangicha ta’lim tizimi, ya’ni dunyoviy 
bilimlarga asosiy e’tibor berilayotganligi bilan bog‘liqligini ko‘rdilar. 
Ikkinchi tomondan, bu ziyolilar asosan diniy aqidalarni o‘rganishga 
asoslangan maorif tizimini o‘zgartirmay turib mahalliy xalqni ma’rifatli 
qilish, uning siyosiy ongini oshirish, erkinlikka olib chiqish mumkin 
emasligini tushunib yetdilar.
Bunday ziyolilar keyinchalik o‘zlarini jadidlar deb atay boshladilar. 
«Jadid» arabcha so‘z bo‘lib, yangi uslub, yangicha tafakkur degan 
ma’nolarni bildiradi.
Jadidchilikka qrimlik Ismoilbey G‘asprali (Gasprinskiy) asos solgan 
hisoblanadi. Ismoilbey Rossiyaning bir qancha markaziy shaharlari, Istambul, 
Vena, Myunxen, Shtutgardtda ta’lim-tarbiya oladi, Fransiyaning Sorbonna 
universitetida o‘qiydi. Shubhasiz, taraqqiyot bobida nafaqat musulmon 
sharqidan, hatto Rossiyadan ham ancha ilgarilab ketgan Yevropa 
Ismoilbeyning dunyoqarashini o‘zgartirishga ijobiy ta’sir ko‘rsatmay 
qolmasdi.
Ismoilbeyning asosiy g‘oyalari uning 1881 yilda chop etilgan «Rossiya 
127

---

musulmonlari» kitobida o‘z ifodasini topdi. Ularning mohiyatini quyidagilar 
tashkil qiladi:
– Rossiya ma’muriyati musulmonlarni atayin taraqqiyotdan, ilm-
ma’rifatdan uzoqda tutayotganligini, musulmonlarning tili, dini, turmush 
tarzini buzayotganligini tan olish;
– musulmonlarning hayotini rus tili emas, balki anglash oson, eng 
ta’sirchan va tushunarli bo‘lgan ona tilida o‘zlashtiriladigan ilm-fangina 
o‘zgartirishi mumkinligini, musulmonlar ta’lim tizimi zamon talabidan 
orqada qolganligini ta’kidlash;
– musulmonlarning Rossiyani, uning hayotini va qonunlarini 
o‘rganishlari, tor dunyoqarashlarini yangilashlari, hayotni jonlantiruvchi 
bilimga ega bo‘lishlari uchun imkon yaratish lozimligini uqtirish;
– Rossiya tarkibida yashamoqchi bo‘lgan turkiy xalqlarning amaldagi 
teng huquqliligini ta’minlash uchun ularning turmush tarzi, urf-odatlari, 
ma’naviy-axloqiy qadriyatlarini saqlab qolish kerakligini, aks holda, u 
o‘zligini yo‘qotishi mumkinligini ta’kidlash;
– taraqqiyotga, madaniyatga erishish, adolat o‘rnatish uchun jahondagi 
tartibni buzishga, sotsialistik inqilobga hojat yo‘qligini, aks holda, katta 
qiyinchiliklarga duch kelinishini anglash
1
. 
Agar Ismoilbey G‘asprali g‘oyalarining mohiyatiga nazar tashlasak, 
ularning, ayniqsa, dastlabki davrda Rossiyaning ruslashtirish siyosatiga 
qarshi qaratilganligi, yuksak taraqqiyotga milliylikni saqlagan holda 
erishishga chaqirishi sezilib turishini ko‘ramiz.
Ismoilbey Faspralining O‘rta Osiyoda jadidchilik g‘oyalarini tarqatishdagi 
xizmatlarini tan olamiz. Ammo ayni paytda o‘zbek ziyolilarining ham bu 
boradagi harakatlari munosib baholanishi kerak, deb hisoblaymiz. Ularning 
ko‘pchiligi jadidchilik g‘oyalariga o‘z yo‘li bilan mustaqil ravishda yetib 
kelganlar. Bugungi kunda Turkiston jadidlarining rahnomasi, asli 
samarqandlik Mahmudxo‘ja Behbudiy, toshkentlik Munavvarqori 
Abdurashidxonov va buxorolik Abdurauf Fitratning taraqqiyparvarlik 
harakatiga asos solganliklari, unga rahbarlik qilganliklari hammaga ma’lum. 
Shu bois, biz, ularning xizmatlariga batafsil to‘xtalmay, Buxoroning 
ko‘pchilik uchun tanish bo‘lmagan 12 nafar ulamosidan biri domla 
Ikromning bu boradagi faoliyati haqida qisqacha ma’lumot beramiz. 
Domla Ikrom XIX asrning oxirlarida Makkaga qilgan safari davomida 
Yaqin Sharqning bir qancha mamlakatlarida, jumladan Turkiyada ham 
bo‘lib, u yerlardagi ta’lim tizimi bilan tanishadi. Qaytganidan so‘ng, hayotini 
islomni mutaassiblik va aqidaparastlikdan xalos etish, ta’lim tizimini isloh 
qilish, dars jadvaliga dunyoviy bilimlarni kiritishga bag‘ishlaydi. U amir, 
mufti, qozi va ulamolarning noto‘g‘ri siyosatini tanqid qiladi. Domla Ikrom 
o‘zining jadid maktablari, umuman, Buxorodagi xalq ta’limi tizimiga oid 
izlanishlarining natijalari va fikr-mulohazalarini umumlashtirib, bir risola 
yozadi, uni chop ettirib, xalq orasida tarqatadi. Risolaning birinchi qismida 
jamiyatdagi umumiy kamchiliklar oshkora tanqid qilinadi, ikkinchi qismida 
hokimlar, qozilar, ulamolarning kirdikorlari ochib tashlanadi, so‘ngida esa 
1
Qarang: