O‘zbekiston tarixi

Ҳасаний
 
М
. 
Туркистон
босқини
. – 40-
б
. 
120

---

qilishga rozi bo‘ldi ekan, degan savol tug‘ilishi mumkin. Eshonning moddiy 
tarafdan kamchiligi bo‘lmagan, katta amal ham eshonga kerak bo‘lmagan, 
deb o‘ylaymiz. Shuning uchun qo‘zg‘olonga rahbarlikni o‘z gardaniga 
olishga shoshilmagan, sustkashlik qilgan, lekin oxir-oqibat bunga rozi 
bo‘lgan. Nazarimizda, buning quyidagi sabablari bo‘lgan:
birinchidan, uni bunga g‘ayridinlar zulmidan o‘z xalqini ozod qilishdek 
yuksak tuyg‘ular yetaklagan;
ikkinchidan, unga mustamlakachi ma’murlarning eshon faoliyatiga 
shubha bilan qarashlari tufayli yuzaga kelgan ruslarga qarshi adovat tinchlik 
bermagan;
uchinchidan, haddidan oshgan rus krestyanlarining bedodliklari ustidan 
mahalliy mehnatkashlarning shikoyatlari ko‘payib ketgan;
to‘rtinchidan, eshon o‘z tarafdorlarining ishonchini oqlamasa, halq 
e’tiboridan qolishi va moddiy zarar ko‘rishi mumkin bo‘lgan.
Eshonning zamondoshi Fozilbek Otabek o‘g‘li «Dukchi eshon voqeasi» 
kitobida qo‘zg‘olon boshlanib ketishining quyidagi sabablarini keltiradi:
– ma’muriyat oq podshoning nomini xutbaga qo‘shib o‘qishga 
majburlaydi, Qur’ondan kofirlar to‘g‘risidagi ba’zi oyatlarni chiqarib 
tashlashga farmoyish qiladi;
– pristavning qayerda bo‘lmasin o‘tganini beixtiyor ko‘rmay qolib 
o‘rnidan turmagan musulmonlar kaltaklandi, qamaldi;
– qora qirg‘izlarning yerlari tortib olinib, rus dehqonlariga berildi, o‘zlari 
esa tog‘larga haydab yuborildi;
– cho‘b, og‘iz, tuyoq puli kabi bir qancha jarimalar o‘ylab topilib, 
mehnatkashlarning mollari tortib olindi va h.k
1
.
Ushbu sharoitda mahalliy xalqning bardoshi poyoniga yetib, har qanday 
kichik voqea ham uning mustamlakachilarga qarshi jangga otlanishiga sabab 
bo‘lishi mumkin edi. Lekin eshon rus podshosiga qarshi chiqish ancha qiyin 
va murakkabligini, unga muayyan tayyorgarlik talab qilinishini tushungan. 
Shuning uchun u Farg‘onaning turli shaharlari va qishloqlari, jumladan 
Andijon, O‘sh, Marg‘ilon, Namangandagi eng nufuzli odamlarga maxfiy 
xatlar jo‘natib, milliy g‘azot vaqti yetib kelganligini ta’kidladi va 
birgalikdagi harakatga da’vat qildi. Ma’lum tayyorgarlikdan keyin 1898 
yilning 17 mayida Mingtepadan (hozirgi Marhamat tumani) 200 nafar otliq, 
300 nafar piyoda eshon boshchiligida Andijonga yurish boshlaydi. 
Qo‘zg‘olonchilar shahardagi harbiy garnizonga hujum qilib, 23 ta askarni 
o‘ldiradilar, 24 tasi yarador qilinib, 30 ta miltiq o‘lja olinadi.
Eshonning harakatini Quva, Asaka, Shahrixon, Aravan qishloqlari, O‘sh, 
Marg‘ilon, Namangan shaharlari aholisi quvvatlaydilar. Biroq tez orada 
o‘ziga kelgan chor hukumati ma’muriyati isyonchilardan qonli o‘ch oldi, 
ulardan 6 kishi dorga osildi, 374 kishi otildi, 351 kishi turli muddatlarga 
qamaldi, 15 kishi oilasi bilan Sibirga surgun qilindi. Bir qancha qishloqlar, 
jumladan eshonning qishlog‘i Mingtepa, isyonchilar chiqib ketgan bo‘lishiga 
qaramay, uch kun o‘qqa tutilib, yer bilan yakson qilindi; tekislanib rus 
dehqonlariga bo‘lib berildi; masjidlarni buzib, o‘rniga cherkov qurish haqida 
1
Qarang: 
Фозилбек
 
Отабек
 
ўғли
. 
Дукчи
Эшон
воқеаси
. – 
Т
., 1992. – 30–31-
б
.
121

---

farmon berildi.
Yuqorida zikr qilingan kitobda qo‘zg‘olondan keyingi vaziyat shunday 
tasvirlanadi: «O‘sha vaqtda kimligidan qat’i nazar oq to‘ppi kiygan bo‘lsa, 
istibdod soldatlari «Seniki eshon», deb tutub urar edi. Yoki salla o‘rab, soqol 
qo‘ygan kishi uchrasa, uni albatta Yikchi eshonning muridi gumon qilinib, 
tutib, so‘roqsiz qamar edi. Mingboshilarning dunyoparastligi qo‘zg‘olib, 
shaharda kimning joyi bo‘lsa, kechasi chaqirib borib: «Seni tutib beraman, 
eshonning hovlisiga borgan eding» deb siyosat qilib, bor-yo‘g‘ini olardilar. 
Poraxo‘rlik amaldorlar ichida nihoyat avj oldi»
1
.
Xo‘sh, qo‘zg‘olon g‘alaba bilan tugashi mumkinmidi? O‘sha sharoitda 
yo‘q. Biroq bundan xalq isyon qilmasligi kerak edi, degan xulosa kelib 
chiqmasligi kerak. Qo‘zg‘olon ayrim shaxslarning irodasiga bog‘liq bo‘lmay, 
sabr kosasi to‘lgan xalqning tug‘yoni edi. Ammo qo‘zg‘olonga tayyorgarlik 
ko‘rish davrida va uning jarayonida yo‘l qo‘yilgan xatolar, xoinliklar 
bo‘lmaganda, natija boshqacharoq ham bo‘lishi mumkin edi. Ular 
quyidagilardan iborat edi:
– qo‘zg‘olonning eng mas’uliyatli, boshlang‘ich davrida xalqni 
ko‘tarishga qurbi yetadigan e’tiborli odamlar o‘z shaxsiy manfaatini ko‘zlab 
chetga chiqib oldilar;
– asosiy kuchlar, ayniqsa, qirg‘izlarni bir yerga to‘plamasdan isyon 
boshlab yuborildi (oxirgi vaqtdagi izlanishlar bunda chor ma’muriyati 
maxsus xizmatining qo‘li borligini isbotlamoqda);
– eshon boshlagan ishini oxiriga yetkazish o‘rniga kazarmaga hujum 
qiladi-yu, keyin Andijonni tashlab chiqib ketadi. Agar eshon o‘z odamlari 
bilan shaharda ertalab soat 8–10 largacha turganida edi, balki bundan xabar 
topgan va Rossiya hukumatining zulmidan bezor bo‘lgan shahar aholisi 
qo‘zg‘olonga qo‘shilib ketishi ehtimoldan xoli emas edi. Aslida, xalq 
eshonning harakatlaridan xabardor bo‘lganda vaqt o‘tgan edi;
– agar eshonning yozishmalari chor ma’muriyati qo‘liga tushmay o‘z 
vaqtida ishonchli joyga yashirilganida yoki yo‘qotilganida, ko‘p odamlarning 
boshi omon qolar edi;
– eshonni boylikka hirs qo‘ygan, vijdonini sotgan, xoin mahalliy 
amalparastlar tutib berdilar;
– xalqimizning siyosiy ongi yetarli darajada shakllanmagan edi, islom 
dini esa millatni birlashtiruvchi mafkura vazifasini bajara olmadi, undan 
boshqa siyosiy kuch esa yo‘q edi.
Lekin sanab o‘tilgan kamchiliklar Andijon qo‘zg‘olonining siyosiy 
ahamiyatini sira kamaytira olmaydi.
Qo‘zg‘olonning mag‘lubiyatga uchrashi muqarrar edi. Ammo to‘kilgan 
qonlar zoye ketmadi: chorizm tuzumining xalqqa mutlaqo begona, qonxo‘r 
tuzum ekanligini namoyish etdi. Ikkinchidan, u taraqqiyparvar milliy 
ziyolilar va ruhoniylarning ko‘zini ochdi. Ular Vatanning istiqlolga erishishi 
uchun xalqni zamonaviy ijtimoiy bilimlar bilan qurollantirish va uni siyosiy 
jihatdan birlashtirish zarurligini tushunib yetdilar. Muhammadali eshon esa, 
barcha kamchiliklari va xatolaridan qat’i nazar, zulmga qarshi bosh ko‘targan 
1
O‘sha joyda. – 31-b.
122

---

qahramon sifatida xalq xotirasida saqlanib qoladi.
Endi Jizzax qo‘zg‘oloniga to‘xtaladigan bo‘lsak, u 1916 yildagi Rossiya 
mustamlakachilik siyosatiga qarshi harakatning eng fojiali va o‘zining 
ommaviyligi jihatidan yuksak pog‘onasi edi. Bu xalq isyonlari Birinchi jahon 
urushining Turkistondagi fojiali oqibatlari tarzida ham namoyon bo‘ldi.
1914 yilda Birinchi jahon urushiga qo‘shilgan Rossiya o‘z imperialistik 
manfaatlarini ko‘zlab, u bilan bog‘liq muammolarini mustamlakalarining 
zimmasiga yuklashga harakat qildi. Buni Turkiston misolida ko‘rish 
mumkin.
Urush tufayli yuzaga kelgan muammolar quyidagilar edi:
– hukumat tomonidan paxta tolasining xarid narxi 20 % kamaytirilgan 
miqdorda belgilandi. Bu choradan, birinchi navbatda, mayda va o‘rtahol 
mahalliy mehnatkashlar ziyon ko‘rdilar;
– Turkistonga uning ehtiyojiga qaraganda bir necha marta kam g‘alla olib 
kelindi. Natijada g‘allaning narxi 4 barobar oshib ketdi;
– turli soliqlar yig‘indisining 21 % miqdorida yangi harbiy soliq joriy 
qilindi;
– urush ehtiyojlari uchun 70 mingta ot, 13 mingta tuya va boshqa turli-
tuman mahsulotlar olib ketildi;
– podshoning mahalliy xalqni frontorti ishlariga jalb qilish haqidagi 1916 
yil 25 iyundagi farmoni turkistonliklarning toqatini toq qilib yubordi. 
Farmonga ko‘ra, Turkistondan 19–31 yoshdagi 250 ming nafar erkak 
mardikorlikka olinishi lozim edi. Turkiston general-gubernatorining mahalliy 
millat vakillariga o‘z o‘rniga boshqa odamni yollab mardikorlikka 
jo‘natishga ruxsat berishi boylar, amaldorlarning turli suiiste’molliklariga 
keng yo‘l ochib berdi
1
. Bu mehnatkashlarning shusiz ham og‘ir bo‘lgan 
ahvolini mushkullashtirib yubordi, ularning chor Rossiyasining 
mustamlakachilik siyosatiga qarshi qo‘zg‘alishiga turtki bo‘ldi.
1916 yil iyulining boshlarida Turkiston o‘lkasining turli viloyat, shahar va 
qishloqlarida mardikorlikka olishga qarshi xalq qo‘zg‘olonlari boshlanib 
ketdi. Jizzax qo‘zg‘oloni ularning eng shiddatlilaridan edi. Qo‘zg‘olonga 
Jizzaxning eng e’tiborli kishilaridan Nazirxo‘ja Abdusalomov, o‘z davrining 
o‘qimishli kishilaridan bo‘lgan va ikki marta hajga borib kelgan Ziyoqori 
Abdullayev, shaharning taniqli oqsoqollaridan bo‘lgan Muhammadrahim 
Abdurahmonovlar rahbarlik qiladilar. Qo‘zg‘olonchilar nafaqat yon atrofdagi 
qishloqlar, balki Toshkent va Samarqanddagi mehnatkashlar bilan ham aloqa 
bog‘ladilar, ularning ham o‘z harakatlarini qo‘llab-quvvatlashlarini kutdilar. 
Qonli to‘qnashuv 13 iyulda boshlanib, 8 kun davom etdi.
Qo‘zg‘olonning qanchalik avj olgangi va kuchga ega bo‘lgani, bundan 
chor ma’muriyatining sarosimaga tushib qolganligini isyonni bostirishga jalb 
qilingan harbiy kuchlarning salohiyatidan ham bilish mumkin. Jizzax 
qo‘zg‘olonini bostirish uchun Toshkentdan bir rota, sapyorlar vzvodi, to‘rt 
to‘pli batareya; Samarqanddan bir rotadan iborat maxsus jazo otradi, 90 
kishilik maxsus ofitserlar rotasi; Orenburgdan 100 kishilik kazaklar jazo 
otradi; yana Toshkentdan polkovnik Ivanov boshchiligida 12 ta rota, 6 ta 
1
Qarang: 
История
народов
Узбекистана
. 
Т
. 2. – 
С
. 428. 
123

---

to‘p, 3 ta kazak otradi, maxsus sapyorlar rotasidan iborat jazo otradi 
yuboriladi. Endi shu darajada qurollangan, g‘alayonlarni bostirishda tajriba 
orttirgan harbiylarning hujumiga bardosh berib, barobar olishgan xalq 
g‘azabi qay darajaga ekanligini ko‘z oldingizga keltiring. Afsuski, kuchlar 
nisbati teng emas edi, to‘plar va pulemyotlarning xususiyatlariga qarshi 
turish og‘ir bo‘ldi.
Jazo otradi shaharda ko‘tarilgan qo‘zg‘olonni shafqatsiz bostirdi. 
Harbiylar eski Jizzaxni to‘pga tutib, unga o‘t qo‘yib, kultepaga aylantirdilar. 
Jazo otradi xalqni Qili va Uchtepa cho‘liga haydadi, qochganlarga quvib 
yetib, qanchadan-qancha gunohsiz kishilarni o‘ldirdi. Isyonchilardan qonli 
o‘ch olindi.
Qo‘zg‘olonchilar zudlik bilan sud qilinib, 32 nafar kishi osib o‘ldirishga, 
ko‘pchiligi Sibirga surgun qilishga hukm qilindi. 1640 nafar 
qo‘zg‘olonchining 2000 desyatina yeri tortib olinib, rus millatiga mansub 
odamlarga bo‘lib berildi
1
. Shu tariqa Jizzax qo‘zg‘oloni fojiali yakunlandi.
Umuman, 1916 yil mardikorlikka olish tufayli boshlangan qo‘zg‘olonlar 
qatnashchilarining 3 mingdan ortiqrog‘i javobgarlikka tortildi, chunonchi 
347 kishiga o‘lim jazosi belgilandi, hammasi bo‘lib 872 kishi jinoiy jazoga 
tortildi
2
. Shunday qilib, butun Turkistonni larzaga solgan qo‘zg‘olonlar 
mag‘lubiyatlar bilan tugadi.
Mustamlakachilik davrida ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar mag‘lubiyatining 
umumiy sabablari bor. Qo‘zg‘olonlar tashkiliy jihatdan bo‘sh tayyorlangan 
edi. O‘sha sharoitda boshqacha bo‘lishi mumkin ham bo‘lmagan, chunki 
nafaqat Turkiston miqyosida, hatto viloyat darajasida ham 
qo‘zg‘olonchilarga boshchilik qiladigan, ularni birlashtiradigan bironta 
siyosiy kuch bo‘lmagan. Jadidlar hatto 1916 yilda ham hali siyosiy partiya 
darajasiga ko‘tarilmagan, Turkistonni Rossiya tasarrufidan chiqarish va 
mustaqil davlat tuzish to‘g‘risidagi muammolarni o‘z dasturiga kiritmagan 
edilar.
Deyarli hamma qo‘zg‘olonlar mahalliy ahamiyatga ega edi. Xalqning 
ko‘tarilishiga muayyan qishloq, tuman bilan bog‘liq muammolar turtki 
bo‘ldi. Ko‘p dehqonlar o‘z oilasi, yer-mulkini tashlab ketolmadilar va milliy 
manfaatlarini himoya qilish darajasiga ko‘tarila olmadilar.
Qo‘zg‘olonlarning mag‘lubiyatiga, ko‘pincha, o‘zining shaxsiy manfaatidan 
bir qadam narini ko‘rolmagan, milliy g‘ururdan mutlaqo bexabar ayrim 
mahalliy amaldor va mulkdorlarning xoinligi ham sabab bo‘ldi. Bundan 
tashqari, Turkiston xalqining yagona millat sifatida shakllanmaganligi ham 
salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Islom g‘oyasi xalqni birlashtiruvchi omil bo‘lib xizmat 
qilmadi. Xurofot botqog‘iga botgan ko‘pchilik ruhoniylar xalqning ko‘zini 
ochish, uni taraqqiyotga yetaklashdan manfaatdor bo‘lmadilar.
Qo‘zg‘olonlar mag‘lubiyatga uchragani bilan ularning ijtimoiy hayotga 
ta’siri izsiz ketmadi: xalqning siyosiy ongi o‘sdi, haddidan oshgan mahalliy 
amaldorlar va chor ma’muriyatining vakillari jazolandilar, hukumat oz 
bo‘lsa-da, yon bosishga majbur bo‘ldi. Masalan, murosasiz kurashlar bilan 
1
Qarang: