O‘zbekiston tarixi

2. Turkistondagi mustamlakachilik siyosatining 
mohiyati va maqsadi 
Chor Rossiyasining O‘rta Osiyodagi mustamlakachilik siyosatiga baho 
berar ekanmiz, uning mezoni va metodologik asosini aniqlab olishimiz 
kerak. Albatta, mustabid davlat mustamlakachilik siyosatini yuritish 
jarayonida bosib olingan hududda qandaydir o‘zgarishlarni amalga oshiradi. 
Masalan, sanoat korxonalari, temir yo‘llar quradi, qishloq xo‘jaligining turli 
sohalariga e’tiborni kuchaytiradi va h.k. Ammo ushbu o‘zgarishlar inson 
omilidan ajratib tahlil qilinadigan bo‘lsa, xato xulosalarga olib kelishi, ya’ni 
ular taraqqiyot sifatida baholanishi mumkin.
Respublikamizning mustaqillikka erishishi tufayli bir qancha tarixiy 
jarayonlar va shaxslarga, xususan buyuk davlatlarning mustamlakachilik 
siyosatiga ham munosabat o‘zgardi. Shu bois respublikamiz Prezidenti o‘z 
asarlarida mustamlakachilik siyosatining mohiyatini belgilaydigan bir necha 
mezonlarni asoslab berdi.
Birinchidan
, ba’zi mualliflarning fikrlaricha, yirik imperiyalar boshqa 
mamlakatlar va xalqlarni bosib olganlari hamda bo‘ysundirganlari holda, 
umumjahon taraqqiyotidan orqada qolgan mamlakatlarda muayyan darajada 
ma’rifatchilik vazifasini ham ado etib kelganlar. «Bunga qo‘shilmaslik 
mumkin emas. Lekin buyuk imperiyalar bilan kam sonli xalqlar o‘rtasidagi 
o‘zaro munosabatlar jarayonining salbiy jihatlari ham bo‘lgan. Bu salbiy 
oqibat tashqaridan olib kirilgan sivilizatsiya natijalaridan ko‘ra bir necha 
baravar ortiq edi»
. Demak, mustamlakachilik siyosatiga baho berganda, 
1
O‘sha joyda. – 270, 331-b. 
2
Каримов
 
И
. 
А
. 
Хавфсизлик
ва
барқарор
тараққиёт
йўлида
. 
Т
. 6. – 
Т
., 1998. – 
67-
б
. 
113

---

uning natijasini taroziga qo‘yib, ijobiy va salbiy tomonlarini qiyoslash lozim. 
Aminmizki, uning salbiy tomonlari Prezident I. Karimov aytganidek, bir 
necha marta ortiq bo‘lishi muqarrar.
Ikkinchidan, 
chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosati misolida 
qaraganda, «Markaziy Osiyoning infrastrukturasidagi o‘zgarishlar, yo‘l 
qurilishi va kommunikatsiyalarning rivojlantirilishi, ana shu maqsadlar 
uchun imperiyaga xizmat qiluvchi milliy kadrlarni tayyorlash – bularning 
barchasi imperiyaning manfaatlarini qondirganligi, bu holda arzon xomashyo 
va energiya manbalaridan bahramand bo‘lishni kafolatlashi kerak bo‘lganligi 
uchungina amalga oshirilgan»
1
. Boshqacha aytganda, mustamlakachi 
davlatning amalga oshirayotgan chora-tadbirlarini ular kimning manfaatini 
ko‘zlayotganiga qarab baholash kerak. Shunisi aniq va ravshanki, tadbirlar, 
birinchi navbatda, mustabid davlatning foydasi uchun o‘tkazilgan.
Uchinchidan, 
«sivilizatsiya zo‘rlik bilan joriy qilingani, milliy nafsoniyat 
va iftixorni kamsitgani, milliy madaniyatlar va ma’naviy qadriyatlarni 
toptagani, ularning ifodachilarini jismonan yo‘q qilib tashlagani uchun»
2
mustamlakachilikni hech qanday olijanob niyatlar bilan oqlab bo‘lmaydi. 
Binobarin, sivilizatsiyaning qay usulda (ixtiyoriy yoki majburlab) olib 
kirilganligi ham hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Xo‘sh, sanab o‘tilgan mezonlar va usullarni qo‘llagan holda, chor 
Rossiyasi mustamlakachilik siyosatining oqibatlariga qanday baho berish 
mumkin? 
Chor Rossiyasi O‘rta Osiyoni bosib olayotgan davrdayoq uning boy 
imkoniyatlaridan mustabid davlatning manfaatlari yo‘lida foydalanish chora-
tadbirlarini ishlab chiqa boshladi.