O‘zbekiston tarixi

 
106

---

8-ma’ruza
 
CHOR ROSSIYASINING TURKISTONDA YURITGAN 
MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI 
1. Rossiya imperiyasining O‘rta Osiyoni bosib olishi 
XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib Markaziy Osiyo hududida joylashgan 
o‘zbek xonliklarida murakkab siyosiy vaziyat yuzaga kela boshladi. Bu 
vaziyat, birinchidan, xonliklarning ichki ahvoli va o‘zaro munosabatlari bilan 
belgilansa, ikkinchidan, tashqi dunyo, ya’ni chor Rossiyasi va Buyuk 
Britaniya imperiyalarining bu xonliklarni o‘z ta’sir doirasiga tortish uchun 
qilgan xatti-harakatlari bilan bog‘liq edi.
Davlatlarga, birinchi navbatda, siyosiy barqarorlikning yo‘qligi xos edi. 
Bunga viloyatlar bilan markaziy hokimiyat o‘rtasidagi kelishmovchiliklar, 
hukmdor sulolalarning taxt uchun beto‘xtov kurashlar olib borishi ta’sir 
qilardi. Masalan, Qo‘qon xonligi e’lon qilingan vaqtdan boshlab, taxminan 
150 yil ichida bu yerda 24 marta xon almashdi. Ulardan 7 nafari o‘ldirilgan, 
7 nafari majburan taxtdan chetlatilgan, 6 nafari bir yilgina hukmronlik 
qilgan
1
.
Xonliklardagi vaziyatning og‘irlashuviga ularning o‘zaro 
munosabatlaridagi kelishmovchiliklar sabab bo‘ldi. Ma’lumotlarga 
qaraganda, XIX asrning birinchi yarmida Qo‘qon xonligi Buxoro 
sarhadlariga to‘rt marta hujum qilib, o‘z hududini kengaytirgan. Xiva xonligi 
esa Buxoroga besh marta tajovuz uyushtirgan. Shu davrda Buxoro xonligi 
qo‘shni davlatlarga ikki marta hujum qilgan.
Xonliklarning o‘z qobig‘iga o‘ralib qolishi, manmanlik va ehtirosga 
berilib, tashqi dunyodan ajralib qolishi, undagi siyosiy, iqtisodiy 
jarayonlardan o‘z vaqtida voqif bo‘lmasliklari, dushmanning kuch-qudratini 
mensimasliklari mamlakat muhofazasiga e’tiborsizlik bilan qarashga olib 
keldi. Ular hatto dushmanning xuruji kuchayayotgan vaqtda ham birlasha 
olmadilar. Masalan, Rossiya Qo‘qon xonligiga tahdid solayotgan davrda 
xonlik elchilari Rossiyaga qarshi birgalikda kurashish taklifi bilan Xivada 
uch marta bo‘ldilar. Lekin Xiva xoni turli sabab va bahonalarni ro‘kach qilib, 
bunga rozilik bermadi
2
.
O‘zbek xonliklari imperialistik davlatlarni, jumladan Buyuk Britaniya va 
Rossiyani, birinchi navbatda, o‘zining moddiy boyliklari, arzon ish kuchi, 
qo‘shimcha bozor ekanligi va turli boshqa imkoniyatlarining mavjudligi 
bilan o‘ziga tortar edi.
Xususan, Angliyaning o‘zbek xonliklariga munosabatiga kelsak, sobiq 
sovet davrida bu borada shunday fikr aksioma sifatida qabul qilingan edi. 
Emishki, agar O‘rta Osiyo davlatlari Rossiya tomonidan «qo‘shib olinmasa», 
1
Бобобеков
 
Ҳ
. 
Тарихимиздаги
қонли
излар
// 
Абу
 
Тоҳирхожа
. 
Самария
. 
Нар
-
шахий
. 
Бухоро
тарихи
. 
Баёний
. 
Шажараи
Хоразмшоҳий
. 
Ибрат
. 
Фарғона
тарихи
. – 
Т
., 1991. – 268–273-
б
. 
2
 
Qarang: 
Ўзбекистоннинг
янги
тарихи
. 
Биринчи
китоб
. 
Туркистон
чор
Россия
-
си
мустамлакачилиги
даврида
. – 
Т
., 2000. – 62–63, 93–95-
б
. 
107

---

bu hudud ashaddiy mustamlakachi davlat – Angliyaga qaram bo‘lib qolishi 
va xalqlarning yanada ko‘proq ezilishi muqarrar ekan. Biz bu fikrga qo‘shila 
olmaymiz.
To‘g‘ri, Angliyaning O‘rta Osiyodan ko‘zlagan manfaatlari katta edi, 
ya’ni uning bu hududni ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan o‘ziga tobe qilish 
maqsadi ham bo‘lgan. U o‘z maqsadlarini ro‘yobga chiqarish uchun barcha 
imkoniyatlardan foydalanishga harakat qildi. Lekin maqsadni faqat bosib 
olish orqaligina amalga oshirish mumkinmi? Boshqa yo‘llar ham mavjud-ku.
Masalan, Rossiyaning Qo‘qon va Xiva xonliklarini bosib olish rejalaridan 
xabar topgan Angliya Buxoro, Xiva va Qo‘qonga o‘z emissarlarini yuborib, 
ularni birlashtirishga, hech bo‘lmasa, Rossiyadan birgalikda muhofazalanish 
uchun bitim tuzishga da’vat qilgan
1
. Sababi, Angliyaga o‘z mustamlakalarini 
Rossiyadan himoya qilishni yengillashtiradigan, o‘rtada mustahkam to‘siq 
bo‘ladigan kuchli davlat kerak edi.
Afsuski, o‘sha paytda O‘rta Osiyodagi davlat boshliqlarida Angliyaning 
takliflaridan o‘z manfaatlarini himoya qilish uchun foydalanishda donolik 
yetishmadi, ularga o‘zaro adovat, manmansirash, dushmanni mensimaslik 
xalal berdi. Oqibatda Rossiyaning xonliklarni oldinma-ketin bosib olishi 
uchun imkoniyat tug‘ildi.
Xo‘sh, Rossiyaning o‘zbek xonliklariga munosabati qanday edi?
O‘rta Osiyo hududi o‘zining moddiy boyliklari bilan Rossiyani ko‘p 
vaqtdan buyon o‘ziga jalb qilib kelardi, lekin o‘zbek xonliklarini bosib olish 
Rossiyada amaliy muammo sifatida XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab 
kun tartibiga qo‘yila boshladi. Chunki avvallari iqtisodiy jihatdan Yevropa 
mamlakatlaridan ortda qolib kelgan Rossiya sanoati va u bilan bog‘liq 
sarmoyadorlik shu davrga kelib ildam odimlar bilan rivojlana boshladi. Bu 
jarayon, o‘z navbatida, chor hukumati oldiga bir qancha muammolarni 
qo‘ydi.
Tabiiyki, ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlarini sotish uchun bozor 
kerak. Rivojlangan mamlakatlar Rossiya tovarlarining Yevropaga kirib 
kelishidan manfaatdor emas edilar, shu bois bunga qarshilik ko‘rsatardilar. 
Ayni paytda Rossiya tovarlari ham sifati pastligi uchun raqobatga dosh 
berolmasdi. Shu sababli Rossiya bozorni boshqa mintaqalardan, kam 
taraqqiy etgan mintaqalardan izlashi kerak edi. O‘sha davrda O‘rta Osiyo 
mamlakatlari shu ehtiyojni qondirishi mumkin edi. Boz ustiga, Buyuk 
Britaniyaning o‘z mustamlakalari orqali sekin-asta O‘rta Osiyo bozorlarini 
ham egallay boshlayotganligi Rossiyani tashvishga solmay qolmasdi.
XIX asr oxiriga kelib Rossiyaning tez rivojlanib borayotgan sanoati, 
ayniqsa, yengil sanoat tobora ko‘proq yangi xomashyo zaxiralariga ehtiyoj 
seza boshladi. Vujudga kelgan vaziyatning keskinlashuviga, jumladan 
AQSHdagi fuqarolar urushi tufayli u yerdan Rossiyaning to‘qimachilik 
sanoati uchun xarid qilinadigan paxta hajmining bir necha barobar kamayishi 
1
Bu fikrga boshqa bir qancha olimlar ham qo‘shilgan. Qarang: