O‘zbekiston tarixi

 
3. “Yagona xalq”, “Umumiy Vatan” tushunchalari qadrining ketishi va yo‘qolib 
borishi sabablari 
 
XVI asr va XIX asrning birinchi yarmida xonliklarda ijtimoiy-iqtisodiy 
hayot qanday bo‘lgan?
Shayboniylar davlatining ijtimoiy tuzumi Temuriylarnikidan farq 
qilmagan. Ular ko‘chmanchi o‘zbek qabilalari harbiy zodagonlaridan 
o‘zlariga tayanch bo‘lgan yangi sinfni yaratdilar. Suyurg‘ol va iqto 
(tanho)ning keng in’om qilingani uchun ularning yer-mulklari ko‘payib, 
siyosiy va iqtisodiy qudrati kuchayib bordi
2
.
Xonlikda davlat tizimida xondan keyingi o‘rinda turgan otaliq bo‘lib, u 
butun mamlakatni boshqargan. Ikkinchi o‘rinda devonbegi bo‘lib, moliya, 
soliq-xiroj, elchilar yorlig‘ini qabul qilish vazifalarini bajargan. Parvonachi 
arz-shikoyatlarni qabul qilish, ularga xon javobini yetkazish bilan 
shug‘ullangan. Bundan tashqari, naqib, qoziaskar, ko‘kaldosh, inoq, qushbegi 
va boshqa lavozimlar ham bo‘lgan
3
. Buxoroda feodal yer egaligining uch turi 
– amlok, mulk (xususiy yerlar) va vaqf yerlari mavjud bo‘lgan. Xonlik 
moliya tizimining asosini xiroj (hosilning 1/5 dan 1/3 qismigacha) – yer 
solig‘i va ushr (daromadning 1/10 qismi) tashkil qilgan. Davlat xarajatlari 
zarbxona va bojxona daromadlari hisobiga qoplangan.
Dehqonchilikda asosan g‘alla, paxta ekilgan. Chorvachilik ham 
rivojlangan. Hunarmandchilikning ko‘p turlari rivojlangan. Qo‘rg‘oshin, la’l, 
lojuvard, oltin qazib chiqarilgan. Buxoro hunarmandlari tayyorlagan 
buyumlar Moskva, Sibir, Eron, Xitoy, Hindiston, hatto G‘arbiy Yevropada 
1
Ўзбекистон
тарихи
. – 
Т
., 1994. 
2
Аҳмедов
 
Б
.
 
Тарихдан
сабоқлар
. – 
Т
., 1994. – 51–53-
б
. 
3
История
Узбекистана
. 
Т
. 3. – 
Т
., 1993. – C. 71–74. 
102

---

sotilgan. Shu bilan birga, mamlakatda islom ruhoniylarining nufuzi oshib 
bordi. Bu davrda mamlakat ta’lim tizimida islohot amalga oshirilib, 26 yillik 
ta’lim joriy qilindi. Bolalar 6 yoshdan ikki yil arab alifbosiga, so‘ng uch 
bosqichda sakkiz yildan o‘qitilgan.
XVIII asr oxiri XIX asr boshlarida Buxoro amirligi tarkibiga Zarafshon, 
Qashqadaryo, Surxondaryo vohalari, Turkmanistonning Murg‘obgacha 
bo‘lgan qismi, Tojikistonning ayrim yerlari, shimolda Turkistongacha 
bo‘lgan yerlar kirgan. Aholisi 2 million kishi bo‘lib, 90% qishloqlarda 
yashagan.
Bizga ma’lumki, Xorazm 1511 yilda Shayboniylardan ajralib chiqib, 
mustaqil davlatga aylandi. Bu davrda Xiva xonligida asosan qadimiy 
xorazmliklarning avlodlari, chorvachilik bilan shug‘ullanuvchi turkmanlar, 
Dashti Qipchoqdan Elbarsxon bilan birga ko‘chib kelgan o‘zbek urug‘lari, 
shuningdek qozoqlar va qoraqalpoqlar yashar edilar
1
.
XVI asrda Xiva hali kuchli markazlashgan davlat emas edi. Davlat xon 
avlodiga tegishli bo‘lib, urug‘chilik asoratlari kuchli bo‘lgan. Viloyat va 
shaharlarga xon avlodlari hokimlik qilgan. Xiva xonligining ma’muriy 
tuzumi juda murakkab edi
2
. Xonning huquqi cheklanmagan. Davlatni 
boshqarish uchun devon (vazirlik) tashkil qilingan. Xondan keyin yuqori 
lavozim vazir (mehtar) va qushbegi bo‘lgan. Bular bilan bir qatorda, 
maslahatchilar (inoqlar) 5 kishi, qabila oqsoqollaridan ikki va undan ortiq 
otaliqlar, qozi, rais, yasovul va boshqa mansablar mavjud bo‘lgan.
Shaharlarni hokimlar, yuz boshi va oqsoqollar idora qilganlar. Xiva xonining 
qo‘shini, asosan, otliq askarlardan tashkil topgan bo‘lib, unga lashkarboshi 
qo‘mondonlik qilgan. Xiva qo‘shini ham Buxoro lashkari singari harbiy 
qurollanish va taktika jihatidan ancha oqsar edi.
Barcha musulmon mamlakatlarida bo‘lganidek, Xivada ham yer davlat 
(xon) mulki edi. Yerlarning bir qismi foydalanish uchun amaldorlarga 
berilgan, ular o‘z navbatida, yerlarni dehqonlarga ijaraga berganlar. Ijara 
haqiga esa hosilning deyarli yarmi olingan. Davlat yerlaridan tashqari, 
xususiy va vaqf yerlari ham bo‘lgan. Xonlikdagi soliq tizimi Buxoro amirligi 
soliq tizimidan uncha ko‘p farq qilmagan. Eng og‘ir soliqlardan biri yer 
solig‘i bo‘lgan. Bundan tashqari, juda ko‘p tarqalgan majburiyatlardan biri 
begor 
bo‘lib, unga ko‘ra, har bir xonadon 12 kunlik davlat majburiyatini 
bajarishga bir kishi berishi lozim bo‘lgan. Umuman, mehnat majburiyatlarida 
me’yor bo‘lmay, ular 40 kungacha yetgan.
Xiva xonligining iqtisodiy hayotida sug‘orishga asoslangan dehqonchilik 
muhim o‘rin egallagan. XVII–XIX asrlar birinchi yarmida bir qancha 
kanallar (Yangiariq, Toshli Yormish, Arab Muhammad, Shohobod, 
Qilichniyozbosh va boshq.) qurilgan. Chorvachilik bilan ko‘chmanchi elatlar 
shug‘ullanganlar. Shaharlarda hunarmandchilik taraqqiy etgan. Ichki va 
tashqi savdo xonlik iqtisodiy hayotida muhim o‘rin tutgan.
Xonlikning poytaxti Xiva Xorazmning qadimiy shaharlaridan bo‘lib, 
shaharsozlik durdonalaridan biri edi. XIX asrda Xiva butunlay yangidan 
1