Turk va arab davriyliklari to‘g‘risidagi ma'lumotlar mualliflar asarlari Rahmataliyev Nodirbek Arab kalendari

Turk va arab davriyliklari to‘g‘risidagi ma'lumotlar mualliflar asarlari

Rahmataliyev Nodirbek

Arab kalendari. Qadimgi arab kalendari klassik Oy kalendari hisoblanadi. Arabiston yarimorolida Oy taqvimiga asos solingan va takomillashtirgan paytdan qadimgi arab kalendarining tarixi boshlanadi. Bu milodimizgacha bodgan I ming yillikka to‘g‘ri keladi. Milodimizning I ming yilligi o'rtaiarida (V asrlar atrofida) Oy kalendaridan Oy-quyosh kalendariga o‘tish boshlanadi. Oy kalendarini Quyosh yili bilan moslashtirish uchun vaqt ohishi bilan qo‘shimcha o‘n uchinchi oy «nasi» va bazan yilning oxirida besh yoki olti kundan iborat qo‘shimcha kunlar qo‘shilgan. Lekin aniq embolistik oy tizimi kiritilmagan. Arab kalendarining keyingi rivojlanishida Oy-quyosh sistemasini rasmiylashtirish islom dini paydo bo'lishi bilan to‘xtab qoldi. Arablar 200 yilga yaqin vaqt davomida Oyquyosh kalendaridan foydalandilar. Islom dinida Oy taqvimi asosini buzish taqiqlandi. VII asrning o'rtalariga kelib arablar yana o'zlarining klassik Oy kalendariga qaytdilar. Qadimgi arab kalendari deyarli o'zgarishlarsiz bizgacha saqlangan. Qadimgi arab Oy yili o‘n rkki oydan iborat bo'lgan. Bir qancha xalqlarda, ayniqsa, musulmon Sharqidagi mamlakatlarda qadimgi arab oy sistemasi hisoblashlari milliy va diniy ruh oigan. Bu tizim natijasida tuzilgan kalendarlar bir qancha Yaqin va O'rta Sharq mamlakatlarida hozirgi vaqtgacha qo‘llanilib kelmoqda. Oy kalendari uzoq vaqt 0 ‘rta Osiyo va Kavkazda, shuningdek, tatar va boshqirdlarda keng tarqalgan. 54 Bugungi kungacha arab kalendarida oy nomlari ikki marta o‘zgargan. Alui Rayhon Beruniy «Qonuni Mas’udiy» asarida qadimgi arab kalend.iridagi oy nomlarini keltirib o'tadi. Bular:

Bugungi kungacha ishlatilib kelinayotgan arab kalendari oy nomlari: 1. Muharram. 2. Safar. 3. Rabi ul-avval. 4. Rabi ul-soniy. 5. Jumodu-l-avval. 6. Jumodu-s-soniy. 7. Rajab. 8. Sha’bon. 9. Ramazón. 10. Shavvol. 11. Zulqa’da. 12. Zulhijja. Oylar navbat bilan «to‘liq» (30 kun - toq son) va «todiq bodmagan» (29 kun - juft son) oylarga bodinadi. Yillar oddiy yil (354 kunlik) va kabisa yili (355 kunlik) joriy qilingan. Kabisa yilida qo'shimcha kun yil oxiriga, ya’ni 12 oyga «zu-l-hijja»ga qo‘shilgan. Islom dini qo'shimcha kunlarni joriy qilishni taqiqlagan. Arab kalendarida oyning o'n beshinchi kunigacha masalan, Muharramning o‘ninchi kuni, Rajabning o‘n to'rtinchi kiini, keyin esa Rajabgacha o‘n to‘rt kun, Rajabgacha besh kun tarzida liisoblanib keladi, ya'ni oyning birinchi o'n besh kuni oyning boshidan, keyingi o'n besh kuni esa lining oxiridan hisoblanadi. Beruniy qadimgi arab haftalari nomlarini ham keltirib o‘tadi: 1234 1. Yakshanba - Yaum al-ahad. 5. Payshanba - Yaum al-xamis. 2. Dushanba - Yaumal-isnayn. 6. Juma - Yaum al-juma. 3. Seshanba - Yaum as-salasa. 7. Shanba - Yaum as-sabt. 4. Chorshanba - Yaumal-rabaa.

1. Al-mu’tamir. 2. Nojir. 3. Xavvon. 4. Suvon. 5. Xatnam. 6. Zabbo. 7. Al-asamm. 8. Odil. 9. Nofiq. 10. Vog‘il. 11. Nodiq. 12. Burak. Bugungi kungacha ishlatilib kelinayotgan arab kalendari oy nomlari: 1. Muharram. 2. Safar. 3. Rabi ul-avval. 4. Rabi ul-soniy. 5. Jumodu-l-avval. 6. Jumodu-s-soniy. 7. Rajab. 8. Sha’bon. 9. Ramazón. 10. Shavvol. 11. Zulqa’da. 12. Zulhijja. Oylar navbat bilan «to‘liq» (30 kun - toq son) va «todiq bodmagan» (29 kun - juft son) oylarga bodinadi. Yillar oddiy yil (354 kunlik) va kabisa yili (355 kunlik) joriy qilingan. Kabisa yilida qo'shimcha kun yil oxiriga, ya’ni 12 oyga «zu-l-hijja»ga qo‘shilgan. Islom dini qo'shimcha kunlarni joriy qilishni taqiqlagan. Arab kalendarida oyning o'n beshinchi kunigacha masalan, Muharramning o‘ninchi kuni, Rajabning o‘n to'rtinchi kiini, keyin esa Rajabgacha o‘n to‘rt kun, Rajabgacha besh kun tarzida liisoblanib keladi, ya'ni oyning birinchi o'n besh kuni oyning boshidan, keyingi o'n besh kuni esa lining oxiridan hisoblanadi. Beruniy qadimgi arab haftalari nomlarini ham keltirib o‘tadi: 1234 1. Yakshanba - Yaum al-ahad. 5. Payshanba - Yaum al-xamis. 2. Dushanba - Yaumal-isnayn. 6. Juma - Yaum al-juma. 3. Seshanba - Yaum as-salasa. 7. Shanba - Yaum as-sabt. 4. Chorshanba - Yaumal-rabaa. Yakshanbadan payshanbagacha bo'lgan hafta nomlari birinchi, ikkinchi, uchinchi, to'rtinchi, beshinchi kun degan ma’nolarni bildirgan.