O‘zbekiston tarixi

 
2. O‘zbek davlatchiligi birlashmalarining shakllanishi va uning xususiyatlari 
Bu davrda Balx, Badaxshon ham Buxoro davlatidan mustaqil mulklarga 
aylandi. Buxoro xonligidagi og‘ir siyosiy va iqtisodiy vaziyatdan Eron shohi 
Nodirshoh (1736–1747 yy.) ustalik bilan foydalandi. 1740 yilda Nodirshoh 
Buxoro xonligiga qarshi yurish boshlab, Ashtarxoniylar qudratiga zarba 
beradi. Mamlakatda Abulfayzxon nomigagina xon bo‘lib, amalda esa butun 
hokimiyat otaliq Muhammad Hakimbiy, 1743 yilda uning vafotidan keyin 
Muhammad Rahim qo‘liga o‘tgan. Eng yaxshi lavozimlarga otaliqning 
qarindoshlari tayinlanadi. Amalda Buxoro xonligi Eronga qaram davlatga 
aylanib qoldi. 1747 yilda Nodirshoh fitna tufayli o‘ldirildi. Natijada Buxoro 
xonligida butun hokimiyat Muhammad Rahim qo‘lida mujassamlashdi. 
Muhammad Rahim hokimiyat tepasiga kelgach, 1753 yilda Buxoroda 
mang‘itlar sulolasiga asos soldi. Muhammad Rahim Chingizxon avlodiga 
mansub emas edi, shuning uchun u amir unvonini oldi, bu davrdagi davlat 
1
O‘sha manba. 
2
Ўзбекистон
тарихи
. – 
Т
., 1994. – 46-
б
. 
98

---

Buxoro amirligi deb atala boshlandi. Shu tariqa, 1599 yildan to 1753 
yilgacha davom etgan Ashtarxoniylar hukmronligi barham topdi.
Muhammad Rahim hukmronligi davrida (1753–1758) Buxoro amirligiga 
qarashli yerlar ancha qisqargan edi. Uning tarkibiga Buxoro, Samarqand, 
Miyonkol, Karmana, Qarshi, 
G‘
uzor, Karki, Chorjo‘y, Shahrisabz viloyatlari 
kirib, Toshkent va Farg‘ona viloyatlari xonlik tasarrufidan chiqib ketgan edi. 
Doniyolbiy otaliq hukmronligi davrida (1758–1785) ham o‘zaro urushlar 
davom etdi. Karmana, O‘ratepa, Nurota, Sherobod, Boysun va boshqa 
joylarda mahalliy kuchlar bosh ko‘tarib, markazga bo‘ysunmay qo‘ydilar. 
Amir Shohmurod hukmronligi davrida (1785–1800) Doniyolbiy joriy etgan 
soliqlardan bir qanchasi bekor qilindi, iqtisodiy hayot birmuncha yaxshilandi. 
Ruhoniylarning mavqei oshib bordi. Bu davrda Buxoro amirlari markaziy 
hokimiyatni mustahkamlashga qanchalik urinmasinlar, viloyat hokimlarining 
mustaqillikka intilishlari to‘xtamadi.
Amir Haydar davrida (1800–1826) ham ichki va tashqi urushlar davom 
etib turdi. Ayniqsa, O‘ratepa bir necha marta qo‘ldan-qo‘lga o‘tib turdi. XIX 
asrning birinchi choragida Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklari o‘rtasida O‘rta 
Osiyoda ustunlikka erishish uchun o‘zaro urushlar bo‘ldi. Toshkent, 
Turkiston, Chimkent va ularning atrofi Qo‘qon xonligi tarkibiga qo‘shildi. 
1825 yilda Xiva xoni Olloqulixon (1825–1864) Buxoroga qarashli Marvni 
egalladi. Tinimsiz urushlar, soliqlar miqdorining ortib borishi 1821–1825 
yillarda Buxoro va Samarqand oralig‘ida istiqomat qiluvchi xitoy-qipchoq 
qabilalarining qo‘zg‘oloniga sabab bo‘ldi
1
.
1826 yilda Amir Haydar vafot etgach, birin-ketin uning ikki o‘g‘li Husayn 
va Umar o‘ldirildi. Taxtga uning uchinchi o‘g‘li, shafqatsizligi tufayli 
“qassob amir” laqabini olgan Nasrullaxon o‘tirdi. U hokimiyatni 
mustahkamlash uchun o‘ta shafqatsizlik bilan kurash olib bordi. U taxtga 
da’vogar bo‘lgan barcha qarindoshlarini ham ayamay o‘ldirtirib yubordi. 
O‘zini Buxoro amirligidan mustaqil deb e’lon qilgan Shahrisabz bekligiga 20 
yil davomida 32 bor yurish qildi. Janubda Marv uchun Xiva xonlari bilan 
uzoq urushlar olib bordi. Amir Nasrullo 1839, 1841 va 1858 yillarda Qo‘qon 
xonligiga uch marta yurish qiladi
2
. Aholi qirg‘in qilinib, boyliklar talandi. 
Hatto mashhur o‘zbek shoirasi Nodirabegim (Mohlaroyim) ham amir 
buyrug‘i bilan o‘ldirildi.
Amir Nasrullo davrida Buxoro Rossiya bilan Angliya o‘rtasida O‘rta 
Osiyoda boshlangan raqobatchilik kurashi maydoniga aylanib qoldi.
XVI–XVIII asrlardagi O‘rta Osiyo siyosiy xaritasiga nazar tashlaydigan 
bo‘lsak, bu davrda Buxoro davlatidan mustaqil Xiva xonligi mavjud edi
3
. 
Xiva xonligi Muhammad Shayboniyxonning XVI asr boshlarida Xorazmga 
yurishidan so‘ng tashkil topgan edi. 1511 yilda Shayboniylarga mansub 
bo‘lmagan Dashti Qipchoq ko‘chmanchilari tub aholining yordami bilan 
eronliklarga zarba berib, Xorazm mustaqilligini tikladilar. Elbars Xiva xoni 
deb e’lon qilindi. Elbarsxon XVI asrning 20–30 yillarida Xorazm yerlarini 
1
Ўзбекистон
тарихи
. – 
Т
., 1994. 
2
O‘sha manba. 
3