O‘zbekiston tarixi

Siyosiy sohada 
chor Rossiyasi, birinchi navbatda, mahalliy aholini 
hududni boshqarishdan chetlatish, uni manqurtga aylantirishning choralarini 
ko‘rdi. Ana shu maqsadda boshqa mustabid davlatlardan farqli o‘laroq, 
armiyaning kuchiga asoslangan harbiy hamda fuqarolik boshqaruvi bir shaxs 
– general-gubernatorning qo‘lida birlashtirildi. Turkistondagi butun 
hokimiyat general-gubernator ixtiyorida bo‘lib, u harbiy, siyosiy, iqtisodiy, 
ijtimoiy, adliya masalalarini va hatto chet ellar bilan bo‘ladigan 
munosabatlarni ham mujassamlantirdiki, bu har qanday demokratiyani inkor 
qilib, mahalliy xalqni mutelikda saqlab turish, unga nisbatan har qanday, 
jumladan harbiy kuch ishlatish uchun ham imkon tug‘dirdi.
Barcha turdagi ma’muriy bo‘linmalar – oblast, uyezd, volost, uchastkalarga 
general-gubernator tayinlaydigan harbiylarning rahbarlik qilishi tartibi joriy 
etildi. Natijada, qishloq boshqaruvini hisobga olmaganda, mahalliy xalq 
boshqaruvdan umuman chetlatildi. Ushbu tartib podsho ma’muriyatining 
mahalliy xalqqa bo‘lgan salbiy munosabatini, uni mensimasligini bildirar edi. 
Chor Rossiyasi hukumatining mahalliy xalqqa munosabati Farg‘ona general-
gubernatori P. Ivanovning «bir ming sart bir o‘rus soldati etigining 
poshnasiga arzimaydi»
3
qabilidagi fikrida o‘z ifodasini topdi.
1
O‘sha joyda. 
2
O‘sha joyda. – 68-b. 
3
Ҳасаний
 
М
. 
Туркистон
босқини
. – 42-
б
. 
114

---

Chor Rossiyasi xalqaro miqyosda bosqinchi nomini olishdan cho‘chib, 
o‘z mavqeini qisman bo‘lsa-da saqlab qolish maqsadida, Buxoro va Xiva 
xonliklarining mustaqilligini rasman tan oldi. Amalda esa xonliklar 
to‘laligicha Rossiyaga qaram edi, chunki ular nafaqat o‘zga davlatlar bilan 
siyosiy va iqtisodiy aloqa o‘rnatishdan mahrum bo‘ldilar, balki o‘zlarining 
ichki siyosatidagi oz bo‘lsa-da e’tiborga molik masalalarda ham Rossiya bilan 
kelishishlari shart edi. Masalan, Qushbegi eski Buxoroda rus filmlarini 
ko‘rsatmaslik, «tansa» uyushtirmaslik masalasini hal qilishni Rossiyaning 
Buxorodagi vakilidan iltimos qiladi
.
Xonliklarga nafaqat chet davlatlar bilan munosabatlar o‘rnatish taqiqlab 
qo‘yildi, balki ular mustaqil davlat sifatida hattoki Rossiyaning o‘zi bilan 
aloqalar olib bormas edilar. Bu munosabatlar asosan Turkiston general-
gubernatorligi, aniqrog‘i, uning Buxorodagi siyosiy agentligi va Xivadagi 
Amudaryo bo‘limi orqaligina amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan.
Bundan tashqari, xonliklarda bir qarashda taraqqiyparvarlik, 
insonparvarlikka yo‘yilishi mumkin bo‘lgan bir qancha tadbirlar ham 
Rossiyaning talabi bilan joriy qilindi. Ular jumlasiga, xususan, qullikni bekor 
qilish va avvallari muttasil davom etib kelgan xonliklar o‘rtasidagi urushlarni 
tugatish kiradi.
 
Buning o‘z sabalari bor. Qulchilikni yo‘q qilish haqida 
Buxoro amirligi va Rossiya o‘rtasidagi shartnomada bu tadbir Rossiya 
imperiyasi podshohiga yoqish va imperatori a’zam janoblarining obro‘sini 
ko‘tarish uchun amalga oshirilganligi ochiqdan-ochiq qayd etilgan. 
Boshqacha aytganda, bu ish rus podshohining «adolatparvar» siyosatini 
xalqaro miqyosda targ‘ib qilishga qaratilgan. To‘g‘ri, mazkur siyosat 
oqibatida bir necha ming qul ozodlikka chiqib, o‘z vatanlariga tarqab ketdi. 
Ammo chor Rossiyasining mustamlakachilik siyosati tufayli mahalliy xalq 
iqtisodiy huquqlaridan, milliy manfaatlaridan deyarli mahrum bo‘lib, yarim 
qulga aylanib, azob-uqubatlarining o‘n chandon oshib ketganligi 
mustamlakachilarni umuman bezovta qilmadi.
Xonliklarning o‘zaro urushlarini tugatishga kelsak, buning ham o‘z 
mantig‘i bor. Hudud notinch bo‘lsa, birinchi navbatda, Rossiyaning iqtisodiy 
manfaatlariga putur yetishi aniq edi. Ammo ayni paytda Rossiyaning 
mustamlakachilik siyosati milliy ozodlik kuchlarini harakatga keltirdi va qon 
to‘kilishi davom etdi. Bir urush ikkinchisi bilan almashtirildi.
Xullas, chor hukumatining siyosiy chora-tadbirlari, avvalo, mahalliy 
aholini boshqaruvdan chetlatish, uni mustabid davlat ma’muriyatining 
irodasiga so‘zsiz bo‘ysunuvchi manqurtga aylantirishga qaratildi.
Mustabid davlatning