O‘zbekiston tarixi

iqtisod borasidagi siyosati 
shundoq ham nochor 
ahvolda hayot kechirayotgan mehnatkash xalqning rus sarmoyadorlari va 
mahalliy mulkdorlar tomonidan ikki tomonlama ezilishinini kuchaytirdi. 
Quyidagilar bunga dalil bo‘la oladi: 
1) Rossiyadan O‘rta Osiyoga keltiriladigan va olib ketiladigan mahsulot 
va tovarlarning qiymati solishtirilsa, katta foyda mustabid davlat foydasiga 
hal bo‘lib, farqi deyarli 29 mln. rublni tashkil qilar edi
. Agar Rossiyadan, 
1
Qarang: O‘zRMDA. Fond 3. Ro‘yxat 2. Yig‘majild 
№
600.
2
Qarang: 
История
народов
Узбекистана
. 
Т
. 2. – 
Т
., 1947. – 
С
. 271. 
115

---

asosan, tayyor mahsulot olib kelinishi hisobga olinsa, bu nisbat yana ham 
ko‘proqni tashkil etadi;
2) dehqonning rus kapitali bilan aloqasini bog‘laydigan sudxo‘rlik 
qishloqda tabaqalanish jarayonini tezlashtirdi. O‘z yerini, mol-mulkini 
garovga qo‘yib nasiyaga pul olgan ko‘pchilik dehqonlar qashshoqlasha 
boshladilar. 1912 yilga kelib paxtaning asosiy qismini yetishtiradigan 
Farg‘ona viloyatida yersizlar ulushi 30 foizga yetdi;
3) Turkiston dehqonlaridan mustabid davlat hisobiga undiriladigan yer 
solig‘ining miqdori 1870–1880 yillarda ikki barobarga yaqin ko‘paydi. 
Undan tashqari, 1995–1910 yillarda o‘tkazilgan kadastrlash (xo‘jalik va 
oilalarni ro‘yxatga olish) natijasida sharoitga qarab soliq miqdori 0,7 dan 6 
martagacha oshdi
;
4) shahar aholisining ham ijtimoiy ahvoli yanada mushkullashdi, chunki 
Rossiyadan keltiriladigan arzon tovarlar hunarmandlarni xonavayron qildi. 
Ularning ko‘pchiligi shaharda ish topolmay qora ishchiga, batrak yoki 
chorikorga aylandilar. Sanoat korxonalarida ish vaqti 17–18 soat bo‘lib, 
mahalliy ishchilarning kunlik ish haqi ruslarnikidan deyarli ikki baravar kam 
edi
;
5) qishloq xo‘jaligini bir tomonlama, ya’ni Rossiya sarmoyadorlarining 
manfaatiga moslashtirib, paxtachilikni kengaytirish hisobiga rivojlantirish 
mahalliy mehnatkashlarni og‘ir iqtisodiy ahvolga solib qo‘ydi. 1890–1915 
yillarda paxta yetishtirish Turkistonda 73 marta ko‘paydi. Shu sababli g‘alla 
va boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish kamayib, ularning 
bozordagi narxlari muttasil ko‘tarilib bordi. Masalan, 1890 yilning boshlarida 
mahalliy xalqning asosiy yemishi bo‘lgan bug‘doy unining bahosi 5 marta 
oshib ketdi
;
6) bir qancha viloyatlarda sug‘oriladigan unumdor yerlar turli bahonalar 
bilan tortib olinib, kelgindi rus krestyanlariga bo‘lib berildi, ular yashaydigan 
alohida qishloqlar tashkil qilindi;
7) mustabid davlat O‘rta Osiyoda qishloq xo‘jaligini yuritishning bor 
imkoniyatlaridan iloji boricha kengroq foydalanishga intildi, lekin bu 
tarmoqni takomillashtirish, ilg‘or texnologiyani qo‘llash chora-tadbirlarini 
ko‘rmadi, bu sohaga sarmoya sarflashdan manfaatdor bo‘lmadi, aksincha, 
dehqonlarni qaqshatqich ekspluatatsiya qilishga asoslangan eski feodal 
uslubni qurol qilib oldi. Umuman, Rossiya hukmron bo‘lgan davrda hududda 
bironta ham ko‘zga ko‘rinarli sug‘orish inshootlari qurilmadi;
8) temir yo‘llarning qurilishi hududdagi xomashyo, yer usti va yer osti 
boyliklarini Rossiyaga tashib ketishni osonlashtirdi. Masalan, 1912 yilda 
Krasnovodsk va Toshkent orqali temir yo‘lda tashilib, Rossiyaga olib chiqib 
ketilgan tovarlar miqdori 1900 yildagiga nisbatan salkam 8 marta oshdi
. 
Axir buni mahalliy xalq rizqiga tushgan qurt deyish mumkin-ku. Albatta, bu 
borada O‘rta Osiyoga sanoat mahsulotlari temir yo‘l orqali keltirilishining 
1
O‘sha joyda. – 279-b. 
2
Qarang:
История
Узбекской
ССР
. 
Т
. 2. – 
Т
., 1968. – 
С
. 283. 
3
O‘sha joyda. – 153-b. 
4
O‘sha joyda. – 151-b. 
116

---

ahamiyatini tan olish lozim. Ammo keltirilayotgan tovarlar sifat jihatidan 
jahon bozori talabiga javob bermaganligi uchun O‘rta Osiyodan boshqa 
joyda xarid qilinishi amrimahol edi;
9) Rossiya sarmoyadorlari sanoatni rivojlantirishdan umuman manfaatdor 
bo‘lmaganlar. Temir yo‘l qurilishini hisobga olmaganda, 1913–1915 yillarda 
Turkistonga kiritilgan umumiy sarmoyaning faqat 15 
% sanoatni 
rivojlantirish uchun sarflangan, uning asosiy qismi ham paxta tozalash va 
moy olishga ajratilgan. Sanoat mahsulotining 80 % paxtaga dastlabki ishlov 
berish bilan bog‘liq bo‘lgan
1
. Tabiiyki, bu iqtisodiyotdagi muvozanatning 
buzilishiga olib kelgan va hududning imperiyaga qaramligini kuchaytirgan.
Shu bilan birga, chor Rossiyasi mahalliy aholining ma’naviyatini 
yuksaltirmaslik, ijtimoiy faolligini oshirmaslik, uni o‘rta asrlar 
jaholatparastligi sharoitida saqlab turish choralarini ko‘rdi, Rossiya O‘rta 
Osiyo xalqlarini iloji boricha jahon taraqqiyoti va madaniyatidan chetda 
tutishga harakat qildi. Bu fikrni o‘sha davrda Turkistonni boshqarib turgan 
general-gubernator A. N. Kuropatkin ham tan oldi. U o‘z xotiralarida: «Biz 
50 yil tub joy aholini taraqqiyotidan jilovladik, maktablar va rus hayotidan 
chetda tutdik»
2
, – degan edi. Aslida, Turkistondagi madrasalarda ta’lim 
usullarini yangilash, dunyoviy ilmlarni o‘rgatishga e’tiborni kuchaytirish, 
ta’limni Yevropa darajasiga yaqinlashtirish to‘g‘risida turli siyosiy kuchlar 
jiddiy takliflar kiritganlar. Ammo ularni amalga oshirishdan chor hukumati 
manfaatdor bo‘lmagan. Buning sababini quyidagi faktlar orqali tushuntirish 
mumkin, xolos: 1882 yilda Toshkentdagi o‘qituvchilar seminariyasi 
yig‘ilishida uning direktori N. Ostroumov shunday degan: «Agar biz taklif 
qilingan loyihani qabul etsak, shu choqqacha mudrab yotgan musulmon 
mutaassibligini uyg‘otib yuboramiz va bu bilan ko‘ksimizda ilon asragan 
bo‘lib chiqamiz. Shu sababli musulmonlarimiz maorifining asosida ularni 
ruslashtirish... islomni buzish... umuman, diniy jihatlarni buzish... yotmog‘i 
lozim»
3
. Shu maqsadda bo‘lsa kerak, rus-tuzem maktablari ochila boshlagan. 
Albatta, bu maktablar mahalliy xalqni ruslashtirishda asosiy o‘rin tutadi deb 
aytolmaymiz, chunki ko‘p millionli Turkiston aholisi uchun ochilgan 105 ta 
maktab
4
(1911 yilda) daryodan tomchi edi.
Shu bilan birga, Turkiston harbiy ma’muriyati jadidchilar tashabbusi bilan 
paydo bo‘layotgan, mahalliy xalqning turmush tarziga, ma’naviyatiga mos 
keladigan yangi uslubdagi maktablarni yopish uchun barcha choralarni 
ko‘rdi.
Taraqqiyot bo‘lgan yoki bo‘lmaganligini baholashda yana bir axloqiy 
mezon ham bor va Rossiya Turkistonni bosib olganidan keyin O‘rta Osiyo 
xalqlari taraqqiyotga erishdi, deb faraz qilaylik.
U holda shunday savol tug‘iladi: rivojlangan davlat «qoloq» mamlakatni 
taraqqiyotga erishtirish uchun uni bosib olishi shartmidi? Bizningcha, bosib 
olish oqibatlarining progressiv ahamiyati to‘g‘risidagi xulosa axloqiy 
1
Qarang: 
История
народов
Узбекистана
. 
Т
. 2. – 
С
. – 273–275. 
2
Sitata manbai: 
Ҳасаний
 
М
. 
Туркистон
босқини
. – 39-
б
. 
3
Sitata manbai: 
Қосимов
 
Б
. 
Исмоилбей
Гаспрали
// 
Ўзбегим
. – 151-
б
. 
4
Qarang: 
История
народов
Узбекистана
. 
Т
. 2. – 
С
. 329. 
117

---

jihatdan ham noto‘g‘ri, chunki bu bilan biz bosqinchilikni, agressiyani 
oqlagan bo‘lamiz. Xalqlar har qanchalik «qoloq» bo‘lmasin, ularning 
turmush tarzini zo‘rlik bilan o‘zgartirishning oqibati yaxshi bo‘lishi mumkin 
emas. Bu na xalqaro huquq normalariga, na umuminsoniy qadriyatlarga 
to‘g‘ri keladi.
Masalaning axloqiy tomoniga tegishli yana bir jihat bor. Rossiya o‘z 
xohishi bilan bo‘lmasa ham, O‘rta Osiyo xalqlarini taraqqiyotga yetaklagan, 
ular tinchligi va osoyishtaligini ta’minlagan bo‘lsa, nima uchun mahalliy 
xalq o‘z manfaatini tushunmadi? So‘zsiz, u boshiga tushgan fojiani yaxshi 
tushunib yetdi va ozodlik uchun kurashdi.
Rossiyaning mustamlakachilik siyosatiga qarshi o‘z erkinligini, Vatan 
mustaqilligini saqlab qolish uchun kurashgan, jonini qurbon qilgan xalq 
farzandlarining xotirasi bugungi kunda hamma uchun muqaddas bo‘lishi 
kerak. Bu xotirani hech qanday mafkura bilan yo‘q qilib bo‘lmaydi.
Shunday qilib, chor Rossiyasi mustamlakachilik siyosatining oqibatlarini 
quyidagicha ifodalash mumkin:
birinchidan, mahalliy xalqning siyosiy va fuqarolik huquqlari poymol 
etildi;
ikkinchidan, ishlab chiqarish bir tomonlama rivojlanib, iqtisodiy 
muvozanat buzildi va mustabid davlatga qaramlik kuchaydi;
uchinchidan, mahalliy xalqning turmush darajasi pasayib ketdi;
to‘rtinchidan, O‘rta Osiyo Rossiyaning xomashyo bazasiga aylantirildi;
beshinchidan, mustamlaka hudud jahon taraqqiyoti va madaniyatidan 
chetda qoldi.
118

---