O‘zbekiston tarixi

Каримов
 
Ш
. 
Қафасдаги
қуш
орзуси
. 
Т
., 1991. 54-
б
.
2
Musbyuro (Musulmonlar byurosi) 1919 yilda Turkiston Kompartiyasi o‘lka 
komiteti huzurida tashkil qilingan. U partiyaning siyosatini mahalliy aholiga singdirishi 
lozim bo‘lgan. Amalda esa mahalliy millat vakillaridan tashkil topgan Musbyuro 
rahbarlari Turkiston rahbarlarining buyuk davlatchilik siyosatini dadil fosh qilganlar va 
oqibatda barchalari qatag‘onga uchraganlar.
3
Хасанов
 
М
.
Кокандская
автономия
и
некоторые
ее
уроки
// 
Октябрьская
рево
-
люция
в
Средней
Азии
и
Казахстане
: 
теория
, 
проблемы
, 
перспективы
изучения
. – 
С
. 169. 
139

---

qo‘shinini olib chiqib ketish bo‘lar edi. Agar biz muxtoriyat g‘oyasidan kelib 
chiqayotgan asosiy g‘oyani amalga oshirsak, inqilobga orqa tomondan zarba 
bergan bo‘lar edik»
1
. Muxtoriyat g‘oyasi faqat Tobolinning o‘ziga emas, 
balki Turkistondagi ko‘pchilik bolshevik rahbarlarga ham erish tuyulardi.
Bu dunyoqarashni sovet tarixchilari faqat Turkistondagi bolsheviklarga 
xos xato, ular fuqarolar urushi tufayli markazdan ajralib qolgan edilar, deb 
haspo‘shlamoqchi bo‘ladilar. Aslida, musulmon muxtoriyatiga nisbatan 
bunday tajovuzning sababi bolsheviklarning soddaligi yoki tushunmasligi 
emas, balki birinchi navbatda, V. I. Leninning ko‘rsatmalari edi. Bu 
fikrimizning dalili sifatida RSDRP(b)ning V. I. Lenin boshchiligida bo‘lib 
o‘tgan 1917 yil aprel konferensiyasi qaroridan ko‘chirma keltiramiz: «U yoki 
bu millatning u yoki bu sharoitda ixtiyoriy ravishda o‘z mustaqilligiga 
erishishi masalasini uning maqsadga muvofiqligi masalasi bilan 
chalkashtirmaslik lozim. Mustaqillikning maqsadga muvofiqligi masalasini 
yo‘qsillar partiyasi har bir muayyan holatda bir-biriga bog‘lamasdan alohida, 
umumiy taraqqiyot nuqtai nazaridan va yo‘qsillarning sotsializm uchun 
qaratilgan kurashidan kelib chiqib hal qilishi lozim»
2
.
Mazkur ko‘chirma bir necha savollar tug‘dirishi mumkin. Millatlarning 
mustaqilligi maqsadga muvofiq yoki muvofiq emasligini nima uchun faqat 
bolsheviklar hal qilishi kerak? Agar mustaqillik sotsializm qurishga 
qaratilmagan bo‘lsa, millatni qurol kuchi bilan markazga bo‘ysundirish 
kerakmi? Asosan dehqonchilik bilan shug‘ullanadigan xalqning erkinligi 
nima uchun mustamlakachi davlat yo‘qsillarining sinfiy kurashi 
maqsadlariga mos kelishi kerak? 
Endi Turkiston IV o‘lka Sovetlarining syezdida bolsheviklar taklifi bilan 
qabul qilingan qarorda zikr etilgan fikrni bayon qilamiz. U yerda, jumladan 
shunday deyilgan: «Turkiston muxtoriyati masalasi rus revolutsiyasi ko‘tarib 
chiqqan milliy masala bilan bog‘liq va uni faqat shu inqilobiy nuqtai 
nazardan ko‘rish mumkin.
Biz xalqlarning o‘z taqdirini o‘zlari belgilashi prinsipini asosan 
sotsializmga bo‘ysundiramiz va bu yo‘lda Qo‘qon muxtoriyati kabi to‘siqlar 
revolutsiya bilan yo‘q qilib tashlanadi»
3
. Qarang, bu gaplar Lenin va 
bolsheviklarning fikrini tasdiqlash emasmi? 
Turkiston muxtoriyati tugatilishining asosiy sabablarini bolsheviklarning 
milliy siyosatidan izlash kerak. Yuqorida keltirilgan dalillarga asoslansak, 
bolsheviklarning Rossiya tarkibida yashagan xalqlarga haqiqiy milliy 
mustaqillik berishni hech qachon istamaganligi ma’lum bo‘ladi. Xalqlarning 
o‘z taqdirlarini o‘zlari belgilashlari prinsipi bolsheviklarning muayyan 
niyatlarini amalga oshirishlarida mahalliy mehnatkashlarni chalg‘itadigan 
shior vazifasini bajargan, xolos.
Oktabr qurolli to‘ntarishi Buxoro va Xiva xonligidagi vaziyatga ham 
salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Buxoro va Xivaning mustaqilligi rasman tan olingan 
bo‘lsa-da, V. I. Lenin boshchiligidagi bolsheviklar hukumati doimo bu 
1
Материалы
и
документы
I 
съезда
Компартии
Туркестана
. – 
С
. 19. 
2
КПСС
в
резолюциях
... 
Т
. 1. – 
М
., 1983. – 
С
. 503. 
3
Материалы
и
документы
I 
съезда
Компартии
Туркестана
. – 
С
. 9. 
140

---

hududlarni o‘z tasarrufiga olish niyatida bo‘lganligini juda ko‘p dalillar bilan 
isbotlash mumkin.
Bu ikki davlat ilgari chor Rossiyasiga qaram bo‘lganligiga qaramay, u 
bilan munosabatlarini muvofiqlashtirib, aksariyat paytda tinch va barqaror 
siyosat olib borar edi. To‘ntarishdan keyin Rossiyada vujudga kelgan yangi 
vaziyat Buxoro va Xivada asosli ravishda bu davlatga nisbatan ishonchsizlik 
kayfiyatini uyg‘otdi. Shu bois, Buxoro va Xiva, aholi turmush darajasining 
pasayishi evaziga bo‘lsa-da, o‘z mudofaa qobiliyatini kuchaytirishga majbur 
bo‘ldi.
Bundan tashqari, Rossiyada ishlatib kelinayotgan balandparvoz shiorlardan 
ehtirosga berilgan ayrim siyosiy kuchlar, jumladan «Yosh buxoroliklar» va 
«Yosh xivaliklar»ning so‘l qanotlari mamlakatdagi hokimiyatni qo‘lga olish 
rejalarini tuza boshlaganligi ushbu davlatlardagi vaziyatning chigallashuviga 
olib keldi. Bunday harakatlar ba’zan qonli to‘qnashuvlarga ham aylanib 
ketdi.
Bunday vaziyat Rossiyaning bolshevik rahbarlariga qo‘l keldi. Ular oxir-
oqibat 1920 yilga kelib, o‘z ixtiyoridagi barcha vositalarni, xususan, qurolli 
kuchlarini ham ishlatib, bu ikki mamlakatda o‘ziga tobe bo‘lgan yangi 
hukumat tuzishga erishdilar.
Shunday qilib, Turkiston, Buxoro va Xivada sovet hokimiyati majburan 
o‘rnatildi. Buning sabablarini quyidagicha izohlash mumkin:
birinchidan, bolsheviklar o‘z maqsadlariga erishishda bir qancha 
shiorlardan ustalik bilan foydalandilar, ya’ni xalqlarga – tinchlik, milliy 
mustaqillik, ishchilarga – zavod-fabrikalar, dehqonlarga – yer, barchaga – 
tenglik, ozodlik, baxtli kelajak va’da qildilar. Bolsheviklarning soxta 
shiorlariga mahalliy mehnatkashlarning, hatto ziyolilarning ham bir qismi 
ishondi. Bir tomondan – chor samoderjaviyesi, ikkinchi tomondan – mahalliy 
boylar va zodagonlar mehnatkashlarni ezganligini inkor etolmaymiz. 
Munavvarqori Abdurashidxonov Turkistondagi voqelikni ta’riflab shunday 
yozgan edi: «...Bu zamonda yuz yildan ziyodroq muqaddam zamondan 
boshlab ohista-ohista millat devorlarining har tarafiga rahna paydo bo‘ldi. 
Munga sabab ulamo va umarolarni(ng) o‘z nafslari rioyasida harakat 
qilmoqlari bo‘ldi. Podshoh va xonlarimiz bo‘lsa, millatga qilgan xizmatlari 
tanho xotin olmoq va kuchuk urushtirmoq va behaqqoniyat dindor kishilarni 
badarg‘a qilmoq va o‘ldirmoq bo‘ldi. Millat nima va shariat nima 
bilmadilar»
1
. Shunday holatda qolgan mehnatkash xalq umid uchquni 
beradigan har qanday va’daga ishonishi mumkin edi. Bunday vaziyatdan 
bolsheviklar ustalik bilan foydalandilar;
ikkinchidan, bolsheviklar tajriba va qat’iy intizomga asoslangan kuchli 
tashkilotga ega edilar, milliy siyosiy tashkilotlar esa faqat 1917 yilgi Fevral 
inqilobidan keyingina tuzila boshladi. Ularning yetarli tajribasi yo‘q edi. 
Bolsheviklar turli siyosiy kuchlarning kelishmovchiliklaridan o‘z manfaatlari 
yo‘lida foydalandilar: kezi kelganda ba’zilari bilan kelishib, boshqalariga 
qarshi kurashdilar, g‘alabaga erishgach, vaqtinchalik ittifoqchilarini yo‘q 
qildilar.
1
Шарқ
юлдузи
. – 1992. – 
№
5. – 109-
б
. 
141

---

Yana bir asosiy sabab bor. Ma’lumki, bolsheviklar hokimiyatni qo‘lga 
kiritishda qurollangan, harbiy tajribaga ega bo‘lgan armiyani o‘z tarafiga 
og‘dirib olib, uning katta kuchidan foydalangan edilar. Jangovar tayyorgarlik 
ko‘rgan muntazam armiyaga ketmon va tayoq bilan qarshi chiqqan, bir 
parcha yeriga qattiq bog‘langan dehqonni ko‘z oldingizga keltirsangiz, 
g‘alaba qaysi tomonda bo‘lishi oldindan ayon bo‘ladi. Kuch ishlatish nafaqat 
turmush tarzini, balki insonning ongini o‘zgartirishda ham qo‘llanildi. 
Kommunistik mafkurani, sotsializm yaratish g‘oyasini qabul qilmagan 
mahalliy xalq doimo tazyiq, yer-suvini, mol-mulkini, o‘zining va oilasining 
tinchini yo‘qotish xavfi ostida yashadi.
Xulosa qilib shuni ta’kidlash kerakki, bugungi kunda mustaqillikka 
erishgan respublikamizning kelajak ravnaqi xalqimizning o‘z tarixidan zarur 
saboqni ola bilishida. Uning mohiyati turli tabaqa, turli millatga mansub 
bo‘lgan xalqimizning mafkurasidan qat’i nazar, birligidadir.