|
Ikkinchi davr lotinlashtirilgan o‘zbek yozuviga to‘la o‘tish bilan boshlanadi.
Yilning 15-23-mayida Samarqandda Respublika til-imlo konferensiyasi bolib o‘tadi. Unda asosan 3 ta masala — adabiy til, istiloh (termin) va imlo masalalari ko‘riladi. Bu konferensiyada adabiy til me’yorlarini belgilashda singarmonizmli qishloq shevalarining xususiyatlarini hisobga olish lozimligi haqida takliflar bo‘ladi, shu asosda alifboda ham unlilarni ifodalovchi 9 harfning bolishi ma’qullanadi; alifboga bosh harflar qo‘shiladi va harflar tartibi belgilanadi.
1929-yilning 10- avgustida O‘zbekiston Xalq Maorifi Komissarligi kollegiyasining yig‘ilishi bolib, unda may oyida bo‘lib o‘tgan til-imlo konferensiyasi tavsiya qilgan yangi imilo qoidalari tasdiqlanadi^\Shu bilan o‘zbek orfografiyasi tarixida ikkinchi imlo qoidalari qabul qilinadi. «Qoidalar» 29 moddadan iborat bolib, ularda singarmonizmli sheva xususiyatlarini yozuvda ifodalashga ko‘proq o‘rin beriladi. Yozuvning ayni shu jihati jamoatchilikda e’tiroz tug‘diradi, bu e’tiroz 1933-yilda o‘zbek orfografiyasi qoidalarining yangi loyihasi yaratilishiga olib keladi.
1934- yilning yanvar oyida Toshkentda o‘zbek orfografiyasining yangi loyihasi muhokamalarini yakunlash maqsadida birinchi Respublika Qurultoyi o‘tkaziladi, unda alifbodan 3 ta harf (e, y, b) chiqariladi, natijada «o» — «e», «u» — «y», «i» — «b» juftliklari o‘mida «o», «u» va «i» harflarining o‘zini qo‘llash qoidalashtiriladi, biroq bu bilan alifbo va imlodagi qiyinchiliklarga to‘la barham berilmaydi:«a» bilan «0» harflarining qollanishidagi noizchilliklar, xususan, o‘zbek tilida o lovchi va a lovchi mahalliy shevalar bor deb, adabiy tildagi o va a fonemalari uchun bir harf, ya’ni a qoldirilganligi, «-lik» va «-liq» ... kabi ko‘p variantlilikning yozuvda saqlanganligi, birdan ortiq bo‘g‘inli so‘zlaming birinchi bo‘g‘inida qisqa talaffuz qilinadigan I tovushini bilan, biroq kabi so‘zlarda yozilmasligi kabilar jonli til bilan imlo o‘rtasida jiddiy tavofutlami yuzaga keltiradi, izchil va barqaror savodxonlikni ta’minlash, ta’lim-tarbiya ishiga xalaqit beradi.
yilning boshlarida O‘zbekiston Fanlar Komitetining A.S.Pushkin nomli Til-adabiyot institutida A.K.Borovkov (rahbar), Olim Usmonov, Faxri Kamolov, B.Avizovlardan iborat maxsus mualliflar gumhi tuzilib, unga lotin grafikasi asosidagi o‘zbek alifbosi va orfografiyasini matbuotda bildirilgan flkrlar asosida qayta ko‘rish va takomillashtirish vazifasi yuklatiladi.
1938- yilning 9- dckabrida lotin grafikasi asosidagi o‘zbek alifbosi va imlosining yuqoridagi ishchi guruh tomonidan tayyorlangan yangi loyihasi muhokama uchun matbuotda e’lon qilinadi^'^. Loyihada alifbo sirasiga quyidagi o‘zgarishlar kiritilganligini ko‘ramiz: a) «0» harfi alifbodan chiqariladi, uning vazifasi «a» harfiga yuklanadi; b) kuchsiz lablangan «0» unlisi uchun alifboga usti chiziqli «a » harfi kiritiladi; d) alifbodagi harflar tartibi qisman o‘zgartiriladi. Natijada alifbo loyihasi quyidagi 30 harfdan tarkib topadi: a, b, v, g, d, e, r, z, i, j, k, 1, m, n, a, o, p, r, s. t, u, f, x, c, §, e, q, 9, h, ij, ’ (apostrof).
Loyihada bevosita imlo bilan bogliiq o‘zgarishlar borligi ham ma’lum bo‘ladi: «-gan», «-gac», «-gunca» , «-ga», «-maK» va «-maq», «-raK» va «-raq» kabi juft qo‘shimchalaming ingichka va yo‘g‘on variantlaridan faqat bittasi imlo uchun standart sifatida belgilanganligini, kishi,pichaq kabi so‘zlaming birinchi bo‘g‘inida qisqa «i»unlisining yozilishi , jazuci, toquci kabi so‘zlarning jazuvci, toquvci shaklida bir «V» qo‘shib yozilishi qoidalashtirilganligini ko‘ramiz.
Yilning 12-dekabrida yuqoridagi loyiha A.S. Pushkin nonili Til-adabiyot va tarix instituti ilmiy kengashida muhokama qilinadi, ammo bu muhokama paytida yozuvni ms grafikasiga ko‘chirish kerakligi haqida ham takliflar bo‘ladi: bunga mamlakatda ms grafikasiga o‘tish jarayoni ommaviy tus olganligi asos qilib ko‘rsatiladi. Darhaqiqat, 1936-38- yillar orasida 30 ga yaqin xalqning (abazin, avar, adigey, bolqor, buryat, darg‘in, yoqut, ingush, cherkes, koryak, lak, lezgin, nanay, nenes, no‘g‘ay, oltoy, osetin, tatar, xakas, chechen, chukchi, shor, even, evenk, eskimos, qorachay, qrim-tatar, qumiq xalqlarining) yozuvlari ms grafikasi tizimiga ko‘chirib bo‘lingan boshqa Ittifoqchi Respublikalarda esa bu jarayonga tayyorgarlik boshlangan edi. Institutning ilmiy kengashi shu omilni hisobga olib, ms grafikasiga o‘tish bo‘yicha takliflar tayyorlashni Olim Usmonovga topshiradi.
yil, aytish mumkinki, ms grafikasi asosidagi o'zbek alifbosini shakllantirish yili bolgan: shu yilning boshida bu alifboni (shuningdek orfografiyani ham) tuzish ishi A.S.Pushkin nomli Til, adabiyot va tarix institutining lingvistika sektori rejasiga kiritiladi, uni bajarish esa F.Kamolov, O.Nosirova va Z.Ma’rufovlarga topshiriladi.
Lotin yozuvini rus grafikasi asosidagi yangi o‘zbek alifbosiga o‘tkazish masalasi yuzasidan 1939-yilning 25—27- martida, 13- oktabrida, 22- oktabrida turli kengash va seminarlar bo‘lib o‘tadi.
yilning 23- oktabrida «O‘qituvchilargazetasi»da «O‘zbek adabiy tilining rus grafikasi asosidagi yangi alfaviti» nomli bosh maqola chop etiladi. Unda shunday deyiladi: «Hozirgi kunda RSFSR da 36 millat rus grafikasi asosidagi yangi alfavitga ko‘chdi. Ozarbayjon, Tojikiston, Qozog‘iston va boshqa qardosh respublikalar yangi alfavitga o‘tish oldida turadilar...». «Rus grafikasi asosidagi yangi alfavitga o‘tish - kelajakda ham shakl, ham mazmun jihatdan bir ... madaniyat va tilga qo‘shilib ketuvchi o‘zbek xalqi madaniyati va tilining taraqqiyotini tezlatish demakdir».
Do'stlaringiz bilan baham: |
