O'zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

1.2 . “O‘ZBEK TILINING ASOSIYIMLO QOIDALARI”NING TAVSIFI VA O‘ZIGA XOS JIHATLARI
1995-yil 24-avgustda qabul qilingan “O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari” o‘n to‘qqiz yildarki amalda qo‘llanib kelinmoqda.O‘tgan vaqt davomida u xalqimiz tomonidan ma’lum darajada o‘zlashtirib olindi. Lekin bu uzoq davom etadigan jarayon bo‘lib,uning turli sabablari bor.
Hozirda amalda qo‘llanilayotgan har ikki imlo qoidalarini o‘zaro qiyoslanganda 1995-yilda joriy etilgan imlo qoidalariniing oldingiga nisbatan ancha takomillashganini ko‘rish mumkiin. Zero, so‘nggi yillarda o‘zbek tilshunosligi sezilarli taraqqiy etdi, til hodisalarini tushunishimiz chuqurlashdi, imlo qoidalaridagi ortiqchaliklar, xato-kamchiliklar ochiq ko‘rindi,ayrim til hodisalari qoidalarda qamrab olinmagani ham aniq bo‘ldi.
”O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari” 7ta bo‘lim 82ta qoidadan iborat bo‘lib, ular quyidagilar:

1. 
   Harflar imlosi(l-32-qoidalar);
   
2. 
   ASOS va qo‘shimchalar imlosi(33-37-qoidalar);
   
3. 
   Qo‘shib yozish(38-50-qoidalar);
   
4. 
   Chiziqcha bilan yozish(51-56-qoidalar);
   
5. 
   Ajratib yozish(57-65-qoidalar);
   
6. 
   Bosh harflar imlosi(66-74-qoidalar);
   
7. 
   Ko‘chirish qoidalari(75-82-qoidalar).”Harflar imlosi” bo‘limi Idan 32-gacha bo‘lgan qoidalami o‘z ichiga oladi. U unli harflar va undosh harflar imlosidan iborat bo‘lib, quyidagicha tuzilgan:ldan 6gacha unli harflar imlosi, 7- qoida yonma-yon keladigan unlilar imlosi, 8dan 30gacha undosh harflar imlosi, 31-qoida yonma-yon keladigan undoshlar imlosi va tu’fuq belgisi imlosi.
   

Ma’lumki, filimizdagi fovushlar nutqda muayyan o‘zgarishlarga uchraydi.Shunga ko‘ra harflaming yozilishi, imlosi turlicha bo‘ladi. Harflar imlosi“da berilgan imlo qoidalari ham yo sof grafik, yo grfik va orfografik qoidalar sifatida aks ettirilgan.
Unli harflarga tegishli bo‘lgan 5-va 6-qoidalar sof grafik qoidalar bo‘lsa, 1-,2-,3-,4-,7-paragraflarda esa ham grafik,ham orfografik qoida berilgan. Unli harflarga tegishli qoidalar ichida a,i,u harflarining imlo qoidalari oldingiga nisbatan soddslashtirilgan, ixchamlashtirilgan; yonma-yon keladigan unlilar imlosi esa takomillashtirilgan.Chunki unlilaming yonma-yon kelishi anchayin murakkab hodisa bo‘lib, ketma- ket kelgan unlilar orasiga y qo‘shib aytish bor va keyingi unlini y tovushiga aylantirib aytish bor.Unlilar orasiga y qo‘shib aytishning besh xil ko‘rinishi -ia ,io,ai,oi,ea tarzida,o‘sgaririb ayish -ae ,oe tarzida bo‘lishi aniq ko‘rsatib berilgan.Unlilar yonma-yon kelgan boshqa hollarda aytish bilaan yozish farq qilmasligi ta’kidlangan. [Sh.R]
Undosh harflaming 8-, 10-, 11-, 13-, 15-, 17-, 18-, 22-,31-qoidalari ham grafik, ham orfografik qoidalar hisoblanadi.Mazkur qoidalar ichida b,v undosh harflariniing imlosi boyitildi (qibla kabi so‘zlarda v aytilsa ham, b yozilishi ta’kidlandi),f,d undosh harflarining misollari saralandi, z harfining imlosi yangi kiritildi, yonma-yon kelgan undoshlar imlosiga aniqlik kiritildi va soddalashtirildi.
Asos va qo‘shimchalar“ imlosi ikkinchi bo‘lim bo‘lib, beshta qoidani o‘z ichiga oladi.Lekin bu bo‘lim qoidalari ichki qismlarga bo‘linib ketganligi, eslatma va istisno holatlariga ega bo‘lganliga uchun murakkab tuzilishga ega hisoblanadi. Ular yozma nutqning to‘g‘ri yozilishini ta’minlashda muhim asosiy o‘rin egallaydi. Bu bo‘limda nutqimizda eng ko‘p qo‘llanadigan so‘z yasovchi va shakl yasovchi affikslarga oid imlo qoidalari berilgan. 33-qoida fonetik tamyoil asosida yoziluvchi -V, -q,-qi kabi so‘z yasovchi affikslarining, 36-qoidaning 1-qismi morfologik tamoyil asosida yozuiluvchi -bon, -boz affikslarining, 37-qoidaning 1-qismi ham morfologik, ham fonetik tamoyil asosida yozuiluvchi -illa, -ulla affikslarining imlosi berilgan.
33-paragrafdagi „eslatma“ da yangi qoida berilgan bo‘lib,-v,-q qo‘shimchalari haqidagi qoidani to‘ldiradi.
Undosh bilan tugagan fe’lga -v qo‘shimchasiqo‘shilganda u unlisi orttirilishi -istisnosiz qoida: ur-uruv, qol-qoluv, bo‘g‘-bo‘g‘uv, kel-keluv, ayt-aytuv, yig‘- yig‘uv kabi. Ikki undosh orasida u unlisi kelishiga v undoshi sababchi: lablangan tor unli tanlanadi.
Undosh bilan tugagan fe’lga -q qo‘shimchasi qo‘shilganda ham ikki undosh orasida unli orttiriladi va bunday vaziyatda ko‘pincha i unlisi keladi: bich-bichiq o‘s-o‘siq, sot-sotiq, chaq-chaqiq kabi. Shuning ta’sirida u aytish va yozish lozim o‘rinlarda ham i aytish v yozish ro‘y beradi. Ana shunday xatoni oldini olish uchun qoida berilgan: fe’l tarkibida u unlisi bo‘lsa, ikki undosh orasida ham u unlisi aytiladi va yoziladi: yut-yutuq, puch-puchuq kabi. Lekin bu qoida uch bo‘g‘inli so‘zning uchinchi bo‘g‘inida amal qilmaydi: burushiq kabi.
Joriy etilayotgan qoidalar to‘plamidagi 35-paragrafning 3-qismi ancha murakkab tuzilgan bo‘lib, bu qismda o,o‘,u,e unlisi biln tugaydigan so‘zlarga egalik qo‘shimchasi qanday shaklda qo‘shilishi bayon qilindi. Bunday qoida amaldagi imlo qoidalarida yo‘q, demak, yangi qoida sifatida kiritilgan.
Ushbu paragrafning 2-qismi ham yangi qoida bo‘lib, unda d tovushi bilan boshlanadigan qo‘shimchalarda bu tovush ba’zan t aytilsa ham, asliga ko‘ra d yozilishi ta’kidlanadi. Bunday taalaffuz asosida jarangsizlanish hodisasi yotadi.
„Qo‘shib yozish“ imlo qoidalarining uchinchi bo‘limi bo‘lib, 38-va 50- qoidalami o‘z ichiga oladi.Bu bo‘limda asosan qo‘shma ot va qo‘shma sifatlaming, shuningdek, qo‘shma atoqli otlaming, qisqartmalar hamda ayrim o‘zlashma so‘zlaming yozilishi qoidalashtirilgan.Mazkur bo‘limdagi aksariyat qoidalar yangi kiritilgan: qisqartma qismlari va unga qo;shiladagan qo‘shimchani qo‘shib yozish , o‘zlashma so‘zlami va kalkalami asliga muvofiq qoshib yozish,so‘z yasovchi qo‘shimcha qo‘shilsa, takror taqlid so‘z qismlari orasidagi chiziqcha tashlanib, bu qismlar qo‘shib yozilishi, qaratuvchili birikmaning bir so‘zga aylanishi bilan yuzaga kelgan qo‘shma otlaming qo‘shib yozilishi, bir tovush ikki va undan ortiq tovush tarzida aytilsa, bunday holat harfiii takror yozih bilan berilishi kabilar shu jumladandir. Xullas, qo‘shma so‘zlar uchun berilgan qoidalar o‘z aniqligi va to‘liqligi bilan oldingi imlo qoidalaridan ajralib turadi.
„Chiziqcha bilan yozish“ asosiy imlo qoidalarining to‘rtinchi bodirni bo‘lib, 51-dan 56-gacha qoidalardan tarkib topgan. Unda juft so‘zlaming, takror so‘zlaming, kuchaytirma sifatlaming, yuklamalarning, tartib son va ayrim o‘zlashma so‘zlaming chiziqcha bilan yozilishi o‘z ifodasini topgan. Bu bo‘limning 51-qoidasiga tegishli birinchi eslatma: juft so‘zdan o‘shimcha yordamida yasalgan so‘z tarkibida chiziqcha saqlanadi va vaqt ifodalashda arab raqamlaridan keyin chiziqcha yozish kabi qoidalar yangi kiritilgan.
„O‘zbek tili asosiy imlo qoidalari“ning 57- va65- qoidalari ,yAjratib yozish“ bo‘limiga tegishlidir.Ajratib yozishga oid qoidalar ichida63-paragrafda berilgan har ikki qismi mustaqil ravishda kelishik bilan shakllangan birikmalaming ajratib yozilishi, 64-paragrafda berilgan belgining ortiqligi shu so‘zning o‘zini chiqish kelishigida bog‘lash bilan xosil qilingan sintaktik qurilmalaming ajratib yozilishi haqidagi qoidalar oldingidan keskin o‘zgartirildi, umuman qoidalarga aniqlik kiritildi, tuzatish va to‘ldirishlar bilan bayon qilindi.
„Bosh harflar imlosi“ imlo qoidalari to‘plamidagi eng katta qismlardan biri bo‘lib, unga 66-qoidadan 74-qoidagacha kiritilgan. Ushbu qismda asosan ikki turli hodisaga oid qoidalar berilgan: atoqli otlarga va sintaktik hodisalarga. 7ta qoidada atoqli otlar, bitta qoidada sintaktik hodisaga tegishli imlo qoidasi o‘z ifodasini topgan. Aynan gapning bosh harf bilan yoziilishi xususidagi 73-paragrafning ikkinchi va uchinchi eslatmalari yangi qoida sifatida berilgan bo‘lib, ulamiqunt bilan o‘rganish zamr.
Imlo qoidalarining oxirgi „Ko‘chrish qoidalari“ bo‘limi tarkibiga 75-dan 82- gacha qoidalar kiritilgan. Bu bo‘limning 77-paragrafida o‘zlashma so‘z bo‘g‘inlari chegarasida kelgan ikki yoki uch undoshning satrdan satrga ko‘chirilishi haqidagi qoida yangi kiritilgan.
Yuqoridagi tahlil natijalaridan ko‘rinadiki, „O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari“ oldingi imlo qoidalaridan takomillashtirilganligi, aniqligi, tuzatih va to‘ldirshlari bilan tubdan farq qiladi.
BOB BO‘YICHA XULOSALAR

1. 
   “Ona tili“ va ,3ozirgi o‘zbek adabiy tili“ siklidagi darslik va qodlanmalaming orfografiya bodimida o‘zbek orfografiyasining tarixiy taraqqiyoti bo‘yicha ilmiy ma’lumotlami kiritish zamriiy ehtiyoj hisoblanadi.
   
2. 
   O‘zbek orfografiyasi murakkab rivojlanish bosqichiga ega bo‘lib, uning rivojlanish tarixini o‘zbek yozuvlari tarixi bilan bog‘lab o‘rganish o‘rinlidir.
   
3. 
   O‘zbek imlosi o‘zining tarixiy taraqqiyoti davomida to‘rt bosqichni bosib o‘tgan bo‘lib,o‘tgan bir asr davomida imlo qoidalari to‘rt marta qabul qilingan.
   
4. 
   O‘zbek tilshunosligi tarixida yozuvni isloh qilish, imlo qoidalarini yaratish, o‘zbek grafikasining tayanch prinsiplarini aniqlash, ilk marta muvofiqlashtirilgan o‘zbek alifbosini yaratish kabi muhim masalalami hal qilish „Chig‘atoy“ gurungi faoliyati bilan bevositta bog‘liqdir.
   
5. 
   1995 yil 24 avgustda qabul qilingan „O‘zbek tilining asosiy imlo qoidalari“ oldingi imlo qoidalaridan takomillashtirilganligi, aniqligi, tuzatih va to‘ldirshlari bilan tubdan farq qiladi.
   
6. 
   Bugungi kunda kishilarning imloviy saviyasi va madaniyatini yuksaltirish imlo qoidalarini chuqur bilishni talab qiladi.